Theo HakkertGeorgi Gospodinov kreeg de International Booker Prize toegekend voor Schuilplaats voor andere tijden. In het Bulgaars verscheen deze roman in 2020, te midden van roerige tijden terwijl volgende rampen zich aftekenden aan de horizon. ,,Ik denk dat we door onze verhalen over de Tweede Wereldoorlog te vertellen erin geslaagd zijn om Europa zeven decennia lang in vrede te houden.”
Dit blijkt – wat een tref! – het beste moment van de dag om Georgi Gospodinov te spreken over zijn werk. ,,Het is drie uur ’s middags. Ik ben een middagmens. Ik hou echt van drie uur. Het is mijn favoriete deel van de dag.”
Ook om te schrijven?
,,Eigenlijk wel, ja. Vroeger, toen ik jonger was, schreef ik het liefst ‘s middags en ‘s nachts. Nu schrijf ik liever om drie uur. Misschien is het daarom mijn favoriete tijd. Momenteel schrijf ik niet, maar ik herinner me uit mijn kindertijd hoe belangrijk dit moment toen al was. Om drie uur ben je helemaal alleen op de wereld.”
Alleen?
,,Ja, want om drie uur in de middag is het net een zwart gat in de tijd, iedereen slaapt of werkt. Ze noemen het ook wel de ziekte van de kloosters, omdat er om drie uur een volledig melancholische stilte is. Het is het uur waarover ze zeggen dat Jezus Christus stierf aan het kruis. Precies op deze tijd.”
“Het verleden is verborgen en het hangt af van het licht”
Als vanzelf en moeiteloos verlegt hij het perspectief naar zijn twee meest recente romans, romans waarin een alter ego van hem optreedt, Gaustin.
,,En zoals Gaustin zegt in de roman, of de verteller: het verleden is verborgen en het hangt af van het licht. Het namiddaglicht is een oud licht en daarom vinden fotografen het heel mooi in het late namiddaglicht. Dus ja, ik hou van deze plek van de dag.”
Georgi Gospodinov (7 januari, 1968) kreeg de International Booker Prize toegekend voor zijn roman Schuilplaats voor andere tijden. De vertaling verscheen al in 2022, maar is door de toekenning aan een tweede leg begonnen. De roman sluit qua thematiek aan bij zijn vorige, De wetten van de melancholie.
De naamloze verteller ontmoet Gaustin weer, hij zit ook in De wetten van de melancholie, die een kliniek is begonnen. Patiënten en andere belangstellenden kunnen terecht in kamers die zijn ingericht in hun favoriete tijd van vroeger: schuilplaatsen waarin de chaotische tijden van nu ver weg lijken. Maar dat is nog slechts het begin. Gospodinov voert de trend tot in het onheilzame door.
Het is niet onbelangrijk dat de roman al is verschenen voor een aantal belangrijke ontwikkelingen in recente jaren: ,,Deze roman werd gepubliceerd vlak voordat corona ons trof, voor Trump en kort voor de Oekraïense oorlog. En Brexit speelde.”
“In 2016 veranderde er iets in het menselijk karakter”
Vertelt het universum ons iets?
,,In 2016 veranderde er iets in de tijd, in het mechanisme van de tijd. In dit verband citeer ik graag Virginia Woolf. Ze heeft gezegd dat er rond december 1910 iets in het menselijke karakter veranderde. In 2016 gebeurde hetzelfde.”
,,We weten van Brexit, we weten van Trump. Ik denk dat Trump – niet eens de persoon, maar het concept ervan – met die agressie en het populisme zo sterk was dat we voelden dan we er niets tegen konden doen.”
,,Dit gevoel had ik toen ik de uitslag van de Amerikaanse verkiezingen zag. Zelf was ik in Europa, ver weg van de VS, waarom zou ik me hier iets van aantrekken, dacht ik. Maar het was verschrikkelijk. Ook op een persoonlijke manier, ik herinner me duidelijk hoe het gebeurde, de laatste resultaten zagen we in de vroege ochtend in november en mijn vrouw begon te huilen. Op dit soort momenten heb ik het gevoel dat al die eeuwen van beschaving achter ons liggen, Plato, Socrates, Cervantes, Seneca allemaal nutteloos lijken. Onze dochter sliep in de kamer ernaast. Ik voel me schuldig, schuldig dat in het bijzijn van hen, zulke dingen hier gebeuren.”
,,Maar goed, ik heb de roman in 2019 afgemaakt, en ik heb een aantal metaforen in de roman gebruikt, zoals de pandemie, het verleden dat eraan komt, en het virus van het verleden, dat gevaarlijk is en zal zijn zoals de Spaanse griep. Het waren slechts metaforen, ik had niet verwacht dat het zou gebeuren.”
,,En toen werd de laatste scène van de roman ook nog eens de heropvoering van de Tweede Wereldoorlog. En vervolgens kwam 24 februari, de Russische inval in Oekraïne. Het was alsof ik een waarschuwing wilde schrijven, maar het werd haast een handleiding. Op de een of andere manier zag je het aankomen. Ik had het idee dat er iets verkeerds zou gebeuren met betrekking tot onze samenleving, of zoals je wilt, met de menselijke natuur. Daarom had ik echt haast om de roman af te maken. Die drang, ik moest het snel afmaken. Ik wilde dat het een dystopische roman bleef. Was het dat maar. Ik verwachtte dat er iets zou gebeuren. Misschien dat we vijf of tien jaar hadden. Zo lang kregen we dus niet.”
Je zei dat je je schuldig voelde tegenover Cervantes en Seneca. Schuldig waarover precies. Dat we er niet in slaagden om dat niveau van beschaving te behouden?
,,Ja, ja. Alles wat we achter ons hebben. Al die ervaring, al die cultuur, ook met de ervaringen van de Tweede Wereldoorlog, met alle herinneringen. Het is of we een volledig gebrek aan geheugen hebben. We gedragen ons alsof, alsof, alsof alleen het heden bestaat en geen verleden en geen toekomst.”
,,En zo leren we niets. We hebben een probleem met ons geheugen, met het lange geheugen, het diepe geheugen. Omdat we geloven dat als we ergens een herinnering aan overhouden, dat die dan voor altijd bestaat en hetzelfde blijft, maar dat is niet zo.”
Dit is een boek over, laten we zeggen, het vergif van nostalgie.
,,Ja.”
“Ik moest de donkere kant van nostalgie te laten zien, want er is een donkere kant”
In de Schuilplaats voor andere tijden worden, net als in de ouderenzorg hier en daar al gewoonte is, de decors van het verleden gebruikt. De keukendeur van vroeger brengt de patiënt terug naar de tijd van toen.
,,Ik denk dat het een goed idee is en in medische termen is het dat ook. Maar daarna realiseerde ik me, ook dat het gevaarlijk zou kunnen zijn in crisistijd, want zoals Gaustin zegt: er zal een tijd komen dat niet alleen de patiënt met geheugenverlies, dementie of Alzheimer op zoek zal gaan naar schuilplaatsen in dit soort klinieken, maar dat politici het verleden gaan gebruiken als propaganda.”
,,Ik moest de donkere kant van nostalgie te laten zien, want er is een donkere kant. Het was de bedoeling om te laten zien – daarom was het geen gemakkelijk boek voor me – dat nostalgie naar het verleden niet alleen een algemeen menselijk gevoel is. Dat is het wel, maar niet alleen. Het kan gebruikt worden voor andere doeleinden.”
In de ouderenzorg werkt het.
Knikt. ,,Het is een soort retro-therapie. Daarbij worden de laatste twee decennia ook geuren en geluiden gebruikt. Als schrijver zou ik daaraan kunnen toevoegen dat we verhalen kunnen gebruiken om herinneringen te ontsluiten.”
“Hoe we gasmaskers op moesten doen, hoe we niet naar die paddenstoel moesten kijken”
De Russische inval en daarmee de oorlog in Oekraïne hebben Georgi Gospodinov had geraakt.
,,Om vele redenen, want eigenlijk heeft de oorlog het verleden gereactiveerd. Het reactiveerde onze oude angsten. Ik herinner me nog goed dat op 24 februari ‘s ochtends vroeg alles gebeurde.”
,,Niet om 3 uur ‘s middags, nee. Alle revoluties en alle opstanden en alle slechte dingen en alle oorlogen beginnen vroeg in de ochtend. En toen het ‘s ochtends in Oekraïne gebeurde, waren de eerste dingen die in me opkwamen: oké, hoe moet ik mijn dochter en mezelf beschermen als, omdat we heel dicht bij Oekraïne wonen, de Russen een atoombom gebruiken?”
,,Ik herinnerde me alle adviezen en trainingen die we kregen toen ik op school zat. Hoe we gasmaskers op moesten doen, hoe we niet naar die paddenstoel moesten kijken omdat je dan je ogen bedierf, hoe je in de badkamer moest blijven, niet dicht bij de ramen en alles van dat soort dingen. Het was een terugkeer naar de angsten van je verleden. En ik zou deze angsten moeten overbrengen op mijn dochter. Ik dacht, moet ik haar vertellen, kijk, het zal misschien niet gebeuren, maar als dan… Dit was persoonlijk mijn eerste gedachte.”
En je tweede reactie? Schrijven?
,, Ik schreef een kleine persoonlijke tekst met de titel: ‘Wat moet ik tegen mijn dochter zeggen?”
,,Ik denk dat ik hierover moet blijven schrijven, maar het is niet makkelijk. Misschien hebben we tijd nodig, maar vroeg of laat weet ik zeker dat we hierover moeten schrijven omdat we de herinnering opnieuw moeten opbouwen. Omdat ik geloof in de verhalen. Ik denk dat we door onze verhalen over de Tweede Wereldoorlog erin geslaagd zijn om Europa zeven decennia lang in vrede te houden. Dat is de kracht van verhalen. Hoe herinneringen te creëren en wat te zeggen om de menselijke dimensies van het leven te behouden. Het is heel belangrijk, want wat oorlog doet, is de rode lijnen verwijderen, zeggen dat alles mogelijk is.”
Schuilplaats voor andere tijden is ook een speelse roman.
,,Er is ook ironie en het is allemaal niet zo serieus als ik nu praat. Ik moet de verhalen zo brengen dat de roman leesbaar blijft. Om het wat licht te geven en het licht te houden. Een van de krachten van literatuur, en dit weten weten van Borges en van andere schrijvers, is dat je als lezer iemand anders kunt zijn en in een andere tijd kunt leven. Als je een boek leest, ben je tegelijkertijd in beide ruimtes. Het is als de elementaire deeltjes in de kwantumfysica. Je weet dat ze het en een ander kunnen zijn op hetzelfde moment.”
“Ik schrijf in de traditie van verhalen maar die kan erg avant-gardistisch lijken”
Hij begint een korte verhandeling over vorm versus verhaal.
,,Ik hou van de traditie van Borges en Calvino, voor de vorm, maar als je daar de traditie van verhalen vertellen naast zet, denk ik dat ik dichter bij deze traditie sta. Omdat verhalen, zelfs de mondelinge, ik bedoel de orale verhalen, vol zijpaden en gangen zitten. Ze zijn niet rechtlijnig. Dus ze kunnen stoppen, over iets anders beginnen en dan terugkeren naar het hoofdonderwerp. Ik sta dicht bij deze traditie, maar deze traditie kan op een bepaalde manier erg avant-gardistisch lijken, vooral voor sommige grote uitgeverijen die zeggen, oh, wij geven de voorkeur aan lineaire romans. Deze romans kunnen erg moeilijk voor onze lezers.”
Maar dan win je er een enorme prijs mee.
Een grote glimlach. ,,Ja, het is gebeurd. Het is ongelooflijk. Ik was al erg blij toen ik op de longlist stond, zodat we voor het eerst een Bulgaarse schrijver hadden die op de longlist stond voor deze prijs. En toen ik op de shortlist stond, dacht ik, oké, volgende keer is het genoeg. Ze hebben het gezien.”
Was er een gevoel van trots?
,,Wat ik voelde was voldoening dat mijn boeken eindelijk naar een ander niveau gingen en dat ze meer en meer lezers zullen vinden in de wereld omdat deze prijs meer lezers oplevert. En mijn voldoening lag ook in het feit dat ik er een hekel aan heb wanneer in de grote literatuur of door critici, schrijvers uit kleine literatuur, uit de kleine talen inde periferie, worden onderschat.”
,,Ik hou niet van die studiotypes: oké, je komt uit de Balkan, dus we verwachten van jou lokale verhalen, heroïsche verhalen enzovoort, enzovoort. Nee, ik kom uit een kleine taal, maar ik wil praten, ik heb het recht om over grote onderwerpen te praten. Ik wil spreken over tijd, herinneringen, angsten, wat er gaat gebeuren in Europa, in de wereld. Ik heb dit recht en ik was hier tevreden over.”
,,Op een bepaalde manier zijn het persoonlijke boeken, op een bepaalde manier spreken ze ook over Bulgaarse dingen, maar ze willen er op een universele manier over spreken, ze willen spreken over wat er in de wereld zal gebeuren. Onze Bulgaarse zorgen zijn niet zo lokaal. Onze pijn is niet zo specifiek. We zitten in hetzelfde schuitje.”
Wat betekent de oorlog in Oekraïne voor je schrijverschap?
,,Ik probeer het uit mijn schrijven te houden. Ik heb al jaren ideeën, maar ik wil schrijven. Ik heb mijn stijl. Het is te laat om het te veranderen, al zal ik natuurlijk proberen het nog beter te doen. Ik zal de tijd moeten vinden voor mijn schrijven, en een soort eenzaamheid. Die is te vinden rond 3 uur ’s middags.”
Georgi Gospodinov: Schuilplaats voor andere tijden. Vertaling: Hellen Kooijman. Uitgeverij Ambo | Anthos.
De wetten van de melancholie is niet meer in druk.