Theo HakkertNiet voor het eerst schrijft Julian Barnes over Dimitri Sjostakovtisj. In zijn onderschatte verhandeling Niets te vrezen, een soort biografie van zijn brein, smaak, invloeden én een familiegeschiedenis, komt de grootste Russische componist uit de vorige eeuw een aantal malen ter sprake.
Barnes – wiens Niets te vrezen óók over de dood gaat, maar zonder de wrange noodzaak van zijn latere Hoogteverschillen, waarin hij dan uiteindelijk zou schrijven over de dood van zijn vrouw Pat – benoemt Sjostakovitsj’ preoccupatie met de dood. Maar ook komt ‘s mans strijd om artistieke vrijheid aan de orde. Sjostakovitsj (1906-1975) heeft vrijwel zijn hele carrière in onmin geleefd met de Sovjet-autoriteiten, omdat hij weigerde lid van de communistische partij te worden. Het leven werd hem aan alle kanten zuur gemaakt.
Barnes beschrijft een scène waarin Sjostakovitsj’ plaaggeest de uitvoering van de veertiende symfonie – ‘van de dood doordrenkt’ – lijkt te verstoren. De zaal was gevraagd stil te zijn, omdat er een opname werd gemaakt. De man verliet kort voor het einde luidruchtig de zaal. Toch een verstoring. Bleek dat hij een hartaanval had gekregen, die hem later fataal werd.
Dood, het spel om de macht, artistieke integriteit en de noodzaak tot het sluiten van compromissen – hier draait het om in de nieuwe roman van Julian Barnes: Het tumult van de tijd. (Een titel die die andere roman met veel klassieke muziek in herinnering roept: Het zingen van de tijd van Richard Powers).
Het tumult van de tijd is een fictieve biografie van Sjostakovitsj. Veel feiten fungeren als piketpaaltjes; Barnes vult de tussenruimtes naar eigen inzicht in.
Zo zal Sjostakovitsj naar alle waarschijnlijkheid niet een hele avond met een koffer onder de arm bij de lift in het appartementencomplex hebben staan wachten op de agenten van de binnenlandse veiligheidsdienst die hem komen halen – denkt hij. Hij heeft de deur achter zich dichtgetrokken, maar buiten wachten wil hij ook niet. Dus wacht hij boven bij de liftschacht. Een muziekstuk van hem is afgebrand. Hij is in ongenade gevallen, dat weet hij zeker, en dus komen ze hem halen voor een verhoor in het Grote Huis.
Terwijl de uren verstrijken, uren waarin de lift wel op en neer beweegt, maar niet op zijn etage stopt, denkt de componist na over zijn leven, zijn liefdes, zijn val.
Spannend en vernederend. Een scène uit een pulpdetective haast. Man, regenjas, een oude stalen lift – alles in zwart-wit.
De machinaties van het gezag versus de wankele principes van de gedreven artiest, de erkenning en de roem versus de voortdurende dreiging van ongenade, deportatie of de kogel zelfs. Een precaire balans.
De smerige trucjes wanneer Sjostakovitsj in New York triomfen viert. Zogezegd, de feiten als piketpaaltjes.
Hoeveel waardigheid is hem vergund? Wat is nog geloofwaardig als je zo overduidelijk gepiepeld wordt? Houdt hij zichzelf niet voor de gek?
En met die vraag zijn we bij wat de kern van Julian Barnes’ oeuvre is geworden. Ken ik mezelf? Wat zijn de ijkpunten in het bestaan?
In Barnes’ prijswinnende magnum opus, The sense of an ending, beseft de protagonist dat hij de essentiële momenten in zijn leven heeft gemist. Als het er op aan kwam, keek hij net de andere kant op of dacht ronduit dat wat gebeurde van geen enkel belang was. Hier mist Sjostakovitsj die momenten niet, maar het besef is al net zo schrijnend. Het levert hem weinig op, zelfvertrouwen of eigenwaarde al helemaal niet.
Maar wel een man die tegen alle tegenwerking in fenomenale muziek heeft gecomponeerd. Hij is zelf een ijkpunt geworden. In de nieuwe roman van Daan Heerma van Voss vult zijn muziek een flink deel van de soundtrack.
Stilistisch is Julian Barnes nog kariger geworden. Soms staan alinea’s even geïsoleerd tussen witregels als in Kevin Barry’s Beatlebone het geval is. Aforisme-achtige alinea’s zijn het. Teruggesnoeid tot de essentie, en daardoor hard, op het meedogenloze af. Prachtige ontluistering. Macht en kunst. Macht en de wil om de vrijheid van de kunstenaar in te perken. Fundamentele thema’s, diepgravend behandeld.
Andermaal een superieur, soms adembenemend boek van Julian Barnes. Hij hoort bij de grote schrijvers van deze tijd.
Julian Barnes: Het tumult van de tijd
Vertaling: Ronald Vlek
224 blz. 19,99 euro (gebonden)
Atlas Contact