Home
Recensie: Clarice Lispector - De ontdekking van de wereld

 

Twee citaten mogen fungeren als accolades. Aan het eerste gaat slechts één aantekening vooraf. Na het tweede komen nog vier korte stukken. De citaten worden gescheiden door 434 bladzijden, geschreven in een periode van ruim zes jaar. Dit is het eerste, uit 1967:

De verrassing

‘In de spiegel kijken en gefascineerd zeggen: wat ben ik toch mysterieus. Zo sierlijk en sterk. En de lijn van mijn lippen heeft de onschuld behouden.
Er is geen man of vrouw die niet ooit terloops in de spiegel heeft gekeken en zich toen niet verbaasde over zichzelf. Gedurende een fractie van een seconde zie je jezelf als een object dat bekeken wordt. Dat heet waarschijnlijk narcisme, maar ik noem het bestaansvreugde. Vreugde omdat je in de uiterlijke gedaante de echo’s terugvindt van je innerlijke gestalte: aha, het klopt dus, ik heb mezelf niet verzonnen maar ik besta.’

Dit is het tweede citaat, uit 1973:

Meer dan een woordspel

‘Wat ik voel, doe ik niet. Wat ik doe, denk ik niet. Wat ik denk, voel ik niet. Wat ik weet, weet ik niet. Wat ik voel, weet ik niet. Ik begrijp mezelf niet en doe alsof ik mezelf wel zou begrijpen.’

Tussen deze citaten, die elkaar aanvullen en weerspreken, zit niet alleen bijna zeven jaar, maar hier is ook het leven samengebald van Clarice Lispector (1920-1977), de grootste vrouwelijke auteur van Brazilië van de vorige eeuw, en bij uitbreiding van Latijns-Amerika – dit laatste om de minder vrolijke reden dat het bij de schrijvers die tot de Zuid-Amerikaanse ‘boom’  worden gerekend vrijwel alleen om mannen gaat. Van Borges via De Assis en Márquez langs Vargas Llosa, Fuentes en Cortázar, tot Bolaño aan toe (ver na de boom) – allemaal mannen.
Zelfs de onbekendere grootheden als Sabato, Filloy, Hernandez, Ramos, Cabrera Infante: mannen. Uitzonderingen: Isabel Allende, al kent haar werk niet de intensiteit en diepgang van haar collega’s, en Clarice Lispector, maar zij had dan weer de pech dat ze Braziliaanse was en dus niet schreef in de Spaanse varianten van haar collega’s in omringende landen.

Zeven jaar geleden verscheen een grote biografie over Clarice Lispector, met zowaar een Nederlands tintje. De biografie was geschreven door Benjamin Moser, partner van Arthur Japin en Lex Jansen. Destijds woonachtig in Utrecht. Hij heeft de biografie aan Japin en Jansen opgedragen.
De biografie is nu vertaald en tegelijkertijd is in de reeks Privé-domein het boek verschenen waar bovenstaande citaten uit komen: De ontdekking van de wereld, een keuze uit de kronieken die Clarice Lispector tussen 1967 en 31 december 1973 schreef voor een Braziliaanse krant. Kronieken is het juiste woord. Columns mag ook, maar de teksten zijn anders dan wat we tegenwoordig veelal onder een column verstaan.
Clarice Lispector heeft dit wekelijkse podium vooral aangegrepen voor een grenzeloos zelfonderzoek. Waarbij ze zichzelf al op de eerste dag ‘mysterieus’ noemde. Een oordeel dat ze volhield tot het einde ‘Ik begrijp mezelf niet’. Moeiteloos zouden deze accolades kunnen worden aangevuld met andere citaten uit dit boek, want herhaaldelijk heeft ze vastgesteld dat ze zichzelf een raadsel is. Ondoorgrondelijk is ze. Eenzaam ook, al is dat een beeld dat puur uit dit boek oprijst. In het dagelijks leven was Clarice Lispector een getrouwde moeder, als vrouw van een diplomaat had ze toegang tot gegoede kringen. Al lezen we daar niet over. Hoe openhartig ze is over zichzelf, zo gesloten is ze over haar leven buitenshuis.

Clarice Lispector stamde uit een Joodse familie uit Oekraïne. Op jonge leeftijd kwam ze in Brazilië, schreef en werd beroemd met romans (waarvan een aantal is vertaald, maar mondjesmaat). Al voordat ze in 1967 voor Jornal de Brasil aan de kronieken begon was ze zo beroemd dat er al boeken over haar waren geschreven. Ze heeft moeten wennen aan het schrijven van kronieken, dat is aan de stijl en twijfel in de beginstukken af te lezen.
Ze deed ook een ander publiek op dan met haar romans, iets waar ze zich over verwondert en even geen raad mee weet. Omdat ze zich goed bewust was van het gegeven dat een krantenlezer rekent op andere stukken dan een romanlezer. Ze merkte het diverse malen op. ‘Vol heimwee denk ik nu terug aan de pijn van het boeken schrijven’ (14 september 1968)

Een echte verklaring voor haar tomeloze zoektocht naar zichzelf geeft ze niet, of het zou de prachtige kroniek van 15 juni 1968, getiteld Ergens bij horen.
Hierin schrijft ze dat haar moeder ziek was en toen zwanger werd omdat ze geloofden dat een vrouw kon genezen door een kind te krijgen. ‘Alleen heb ik mijn moeder niet genezen’. Een schuldgevoel dat ze haar hele leven heeft gehouden, schrijft ze, en wat ook heeft gemaakt dat ze voor haar gevoel nergens bij hoort. ‘Juist omdat de honger om me aan iets of iemand te geven zo sterk is bij mij, ben ik heel terughoudend geworden: ik ben bang om te laten blijken hoe behoeftig en arm ik ben. Dat ben ik, ja, ik ben heel arm. Ik heb alleen maar een lichaam en een ziel. En ik heb meer nodig dan dat.’

Het is fascinerende lectuur, deze kronieken van Clarice Lispector. Vragen te over natuurlijk. Onder andere de keuze die haar zoon Paulo heeft gemaakt; het boek verscheen zeven jaar na het overlijden van zijn moeder. Wat heeft hij weggelaten? De minder tijdloze stukken? De inkijkjes in het gezinsleven? Aan het eind zijn er maanden waaruit hij geen enkel stuk heeft geselecteerd. Of schreef ze toen al minder?
Per 1 januari 1974 hield het abrupt op. Brazilië had Arabische olie nodig en dan was het maar beter dat er geen kronieken werden geschreven door Joodse medewerkers. Ze leefde nog drie jaar, publiceerde nog romans. Clarice Lispector, het enigma. Het zou zo maar eens kunnen zijn dat, inmiddels is het veertig jaar later, dit haar belangrijkste geschrift zal blijken. Het meest persoonlijke ook, hoe veel fictie er ook in is opgenomen. Een deel van de romans wordt de komende tijd vertaald of her-uitgegeven. Een late daad van rechtvaardigheid, die het heersende beeld van de Zuid-Amerikaanse literatuur van de 20e eeuw zal bijstellen.

(Naschrift.
In een reactie op deze recensie laat vertaler Harrie Lemmens weten dat hij de keuze van de zoon van Clarice Lispector  vrijwel geheel heeft overgenomen en dat deze alle kronieken had opgenomen.)

Clarice Lispector: De ontdekking van de wereld
Vertaling en nawoord: Harrie Lemmens
Privé-domein nr. 286
456 blz. 24, 99 euro. Arbeiderspers

Benjamin Moser: Clarice Lispector, de biografie
Vertaling: Adri Boon
560 blz, 23,99 euro
Open Domein. Arbeiderspers.