Recensie: Ian McEwan - Nutshell
In interviews in Engelse kranten heeft Ian McEwan de vrees uitgesproken dat hij ervan langs gaat krijgen. Met Nutshell heeft hij inderdaad een voor hem ongewoon boek geschreven. Alleen, het is voor iedereen ongewoon, want een ongeboren verteller is uniek. Ian McEwan is op het idee gekomen om een eloquente foetus te creëren die vanuit de baarmoeder (‘So here I am, upside down in a woman‘) een verhaal vertelt over het bedrog van zijn aanstaande moeder, die haar man (de vader van de ongeboren baby) niet alleen bedriegt met zijn broer, maar zelfs met moordplannen rondloopt om haar echtgenoot om het leven te brengen.
Hoe weet de foetus dit allemaal? Hoe is hij überhaupt aan zijn woordenschat gekomen? Hij heeft het allemaal gehoord, direct of indirect, via zijn moeder en via de radio. De geluiden dringen door in de baarmoeder. De foetus is razend slim bovendien en heel nieuwsgierig. Mist hij de radio, dan schopt hij ‘s nachts tegen de baarmoederwand. De moeder kan dan niet meer slapen en zet Radio 4 op. ,,Zijn we ‘s morgens weer helemaal bij met het wereldnieuws.” Ze mag ook graag naar podcasts luisteren en colleges. Zo doet de foetus al voor de geboorte een brede belezenheid op.
Wijnkenner is hij ook al “vroeg”. (“Op jonge leeftijd” is hier niet van toepassing.) Geheel tegen alle gezondheidsadviezen in drinkt de moeder graag een glas wijn. Liefst Sancerre, laat het aanstaande kind de lezer weten. De vrouw houdt het redelijk beschaafd. Ze drinkt met name om de spanning. Met haar minnaar beraamt ze ondertussen een moord op haar man. De foetus weet er alles van, maar in een baarmoeder kun je niet veel.
Natuurlijk is het allemaal zo ongeloofwaardig als de pest. Wellicht dat McEwan deze kritiek vreest, maar hij heeft niets te vrezen. Nooit was zijn taal mooier of inventiever. Hij draait en krult als nimmer tevoren, superieur, als een maniërist in de klassieke, positieve betekenis van het woord. Adembenemend.
En ondertussen heeft hij zijn commentaar op het tijdsgewricht ook “gewoon” in de roman verwerkt. Slim, zoals alles aan deze roman slim is. De foetus vertelt over een hoorcollege dat hij heeft gehoord. Over Rusland, Oekraïne, het nieuwe oorlogsgevaar in Europa, anti-semitisme, islam, oceaanvervuiling.”It is dusk in the second Age of Reason”. Classic McEwan.
Als even classic, namelijk een verwijzing naar een eerdere roman, is de prachtige voorstelling die de foetus zich maakt van een gesprek tussen zijn verwekker en zijn (moordlustige, overspelige) broer. De broer komt de “vader” afkopen en de baby stelt zich zo voor dat “vader” – een dichter – het pak geld afwijst en stoïcijns doorgaat met dichten. De kracht van poëzie, zoals we die eerder tegenkwamen in een van de meest bekritiseerde scenes uit McEwan’s oeuvre. In Zaterdag weet een jonge vrouw met het voordragen van een gedicht zo veel indruk te maken op een gijzelnemer dat deze de actie beëindigt. Heel subtiel brengt McEwan het geloof in de kracht van poëzie hier andermaal naar voren. Ware het niet dat de voorstelling die de foetus maakt niet klopt. De broer zegt later tegen de zwangere vrouw dat haar man het geld wel degelijk heeft aangepakt.
De echte tour de force van deze roman speelt zich echter al af op pagina 2 en 3 (van de Engelse versie). McEwan heeft de roman als motto een citaat uit Hamlet meegegeven, waar ook het woord nutshell (de titel) in voorkomt. Hamlet, van to be or not to be.
Hier, voor in het boek, schrijft McEwan over het moment dat de embryo een foetus wordt, dat bij het ongeboren kind het besef van een besef doordringt, het besef van leven, hier meteen het eerste idee zelfs. Besef van leven.
“Long ago, many weeks ago, my spine and my many million young neurons, busy as silkworms, spun and wove from their trailing axons the gorgeous golden fabric of my first idea. (…) My idea was To be. Or if not that, its grammatical variant, is. This was my aboriginal notion and here’s the crux – is. Just that. In the spirit of Es muss sein. The beginning of conscious life was the end of illusion, the illusion of non-being, and the eruption of the real. The triumph of realisme over magic, of is over seems.”
En dat bij een verhaal dat sowieso al Hamlet op allerlei manieren spiegelt. Hamlet, de zoon van Gertrude en de dode koning, die is vermoord door Claudius waarna deze met Gertrude is getrouwd. Zo knap hoe McEwan dit heeft vervlochten met filosofische noties over het begin van leven.`
Wat een boek is dit. Ian McEwan op zijn aller-, allerbest. Verbluffend en virtuoos.
Ian McEwan: Nutshell
199 blz. circa 20 euro. (hardcover)
Jonathan Cape
De vertaling (Notendop) verschijnt op 3 oktober bij De Harmonie.
Foto: Frank de Kleine