Theo HakkertRecensie: Alejandro Zambra: Begrijpend lezen
In Chili moeten jongeren voordat ze worden toegelaten tot een universiteit een toets maken. Veel, zo niet alles hangt ervan af. In het nieuwe boek van Alejandro Zambra komt een man voor die dominee was geworden, omdat hij de toets had verknald en toen alleen kon kiezen tussen pedagogie en godsdienstleer. Overigens is hij nu metrobestuurder en dat levert veel meer salaris op.
Alejandro Zambra (1975) moest in 1993 toelatingsexamen doen. In een Chili dat in die dagen verscheurde leek dan ooit. Het land had zich weliswaar ontworsteld aan Pinochet, de dictator, maar diens mannetjes zaten nog overal. Onder andere in de organisatie van dergelijke toetsen. Zambra heeft in zijn boeken tot nu toe altijd ook een beeld van Chili geschetst. De ene keer (Manieren om naar huis terug te keren) speelde de geschiedenis van zijn vaderland een prominentere rol dan een andere keer (Het verborgen leven van bomen), maar het was er altijd.
In een interview heeft hij verklaard altijd al een boek – ik vermijd met opzet het woord roman – over 1993 te willen schrijven. Hij was er ook aan begonnen, maar na vijftig pagina’s voelde het niet goed. Alsof hij de roman aan het schrijven was die hij geacht werd te schrijven. Zambra wil niet zo maar een boek schrijven. Geen klassieke vormen. Die hebben continentgenoten veel roem gebracht, maar Zuid-Amerikanen zijn toch vooral meesters in het roekeloos en rusteloos zoeken naar vormen.
Hij dacht terug aan het toetsingsformulier. Een meerkeuzetoets. (Gemakkelijk nakijken; geen gelazer over interpretaties). Hij ging schrijven over 1993 in de vorm van de multiple choice test die hij zelf had moeten maken. Zoals het bij dit soorten testen gebruikelijk is, begint het met eenvoudige vragen. ‘Welke term hoort in dit rijtje niet thuis?’
Lezen
a. les
b. leren
c. leven
d. je verbergen
e. begrijpen
Allengs worden de vragen geniepiger, slinkser, gekker. Met instinkers. Maar vooral sijpelt steeds meer Chileense geschiedenis de test binnen. Ook worden de vragen langer, bijvoorbeeld omdat de teksten langer worden. Tot het aan het eind zo ver is dat er vragen moeten worden beantwoord over complete verhalen.
Zodra het alinea’s worden, breidt het boek zichzelf uit. Zo moet ‘de aankomend student’ op een gegeven moment de zinnen van een tekstje in de goede volgorde zetten of aangeven welke zinnen weg kunnen. Daarvoor moet je als lezer eigenlijk bij iedere a. tot en met e. (vaak zijn er vijf mogelijkheden) de alinea opnieuw lezen. De nieuwe Zambra mag dan slechts 107 pagina’s zijn, wie het spel volgens de regels speelt, leest het boek uiteindelijk wel drie keer.
Hoe langer de verhalen worden, hoe schrijnender de verhalen over Chili in het post-Pinochettijdperk. Omdat het land in die drie jaar democratie nog lang niet op orde was, zaten er nog veel oude vragen en standpunten in de toets. Een aantal ‘vragen’ is los te lezen. Prachtig is het verhaal van een jongeman die om financiële redenen de biografie wil schrijven van een rijke Pinochet-aanhanger. Wat die man aan gruwel uitbraakt, niet te geloven. De pointe is te mooi om hier te vermelden.
Slinks heeft Zambra toespelingen gemaakt op details die buitenlandse lezers minder zullen zeggen. Zo heeft hij een beroemde uitspraak van Pinochet omgevormd tot een meerkeuzevraag, een uitspraak over studenten en universiteiten bovendien hoe gepast. Pinochet zei ooit: ‘Studenten horen naar de universiteit te gaan om te studeren, niet om te denken. En voor wie daarna nog energie over heeft, is er sport’.
Grappig aan het lezen van een boek in de vorm van een meerkeuzetoets is dat het aloude gevoel van lacherige spanning terugkeert. De aandachtige lezer gaat de toets maken.
Is dit een instinker? Deze is té gemakkelijk. Deze snap ik niet en sla ik over. Misschien straks.
Dit effect slaat over op de politieke lading van het boek. Het is erg en naar, maar straks komt er vast een vraag die leuker is en gemakkelijker. Begrijpend lezen is daarmee de meest komische van Zambra’s boeken, en bij vlagen een van de meest schrijnende.
Het is ook een boek dat hem tot een van de meest speelse van de Zuid-Amerikaanse schrijvers maakt. Dit beeld zal worden bevestigd door de volgende vertaling van een Zambra (het boek dat hij schreef vóór Begrijpend lezen; in Nederland is de volgorde van verschijnen omgedraaid. In het Engels niet, daar is Zambra’s vorige al enige tijd beschikbaar)
In november komt Mijn documenten. Een roman bestaande uit elf losse verhalen die uit het digitale archief (vandaar de titel) van de auteur lijken te komen. Een boek waarin ook weer/al de periode na de val van Pinochet beschreven wordt. Chili met één been in het verleden en één in het heden. Met alle aanpassingsproblemen van dien. De nieuwe tijd met de oude mensen. Spanje en het Oostblok kunnen erover meepraten. Fascinerend hoe Alejandro Zambra deze periode in de Chileense geschiedenis vanuit steeds nieuwe perspectieven weet te beschrijven. En in aansprekende vormen.
Alejandro Zambra: Begrijpend lezen
Vertaling: Luc de Rooy.
110 blz., 17,95 Uitgeverij Karaat
Alejandro Zambra. Foto: Instituto Cervantes de Tokio