Jenny Erpenbeck: ,,Ik wil helemaal geen geëngageerde literatuur schrijven, dat wil ik nooit”

 

Een Duitse roman over het vluchtelingenprobleem, nu al. Gaan, gingen, gegaan, de nieuwe van Jenny Erpenbeck is hoogst actueel. Het is de belangrijkste Duitse roman die rond de Boekenweek, met thema Duitsland, in vertaling verschijnt.


,,Ik zat al een paar jaar over die thema na te denken,” zegt Jenny Erpenbeck, ,,toen in de herfst van 2013 een boot met vierhonderd vluchtelingen zonk in de Middellandse Zee. Dat was zo groot, toen. Ik dacht: nu wordt alles anders, nu wordt echt ingegrepen, dit gaat alles veranderen.”
Het vreselijke ongeluk fungeerde als wake-up call. ,,Maar echt iets gebeurd, in de zin van een oplossing, is er niet. Het is alleen maar doorgegaan en doorgegaan.”

Jenny Erpenbeck (1967) was in Nederland om de Europese Literatuurprijs in ontvangst te nemen voor haar roman Een handvol sneeuw. Precies dat weekend verscheen in Duitsland haar nieuwste alweer: Gehen, Ging, Gegangen. Nu vertaald als Gaan, gingen, gegaan.

Zoals het een roman betaamt, gaat Gaan, gingen, gegaan alleen indirect over de vluchtelingencrisis. Eerst voert Jenny Erpenbeck een professor ten tonele die met emeritaat gaat. Hij is kinderloos en zijn vrouw is een aantal jaren geleden overleden. Wat heeft hij nog? Wat wil hij nog? Wie is hij in het Duitsland van nu? De zoveelste anonieme man. Vroeger betekende hij veel. Er is niets van over.

Erpenbeck
,,Hij vraagt zich af waartoe hij op de wereld is. Hij stelt zich vragen als: wat gebeurt er met mijn spullen, met de wereld als ik er niet meer ben. Waar is de levenstijd eigenlijk mee gevuld. Hij stelt de vraag wat belangrijk is in het leven. Een criticus schreef dat de hoogleraar zich verveelt, maar hij verveelt zich niet. Wat is voor hem belangrijk nu hij zich herdefiniëren wil. Hij wordt geconfronteerd met de dood, in de verte. Dan heeft de wereld een ander gezicht.”

Jenny Erpenbeck heeft gezocht naar distantie. ,,Ik wil helemaal geen geëngageerde literatuur schrijven, dat wil ik nooit”, zegt ze. Als schrijfster wil ze ‘twee, drie stappen terug’ en van een afstand kijken, ook naar de tijd. ,,Ik richt mijn blik terug tot in de antieke tijd. Wat is een overgang? Wat zijn veranderingen en hoe onderkennen we hoe beslissend ze zijn?”

Wat er nu met de vluchtelingen gebeurt, zal dynamisch blijven. ,,Het zal tot een volgende overgang leiden, zo werkt het leven, zo werkt de tijd. Europa doet alsof deze overgang tot iets blijvends leidt. Dat weerspreekt mijn ervaringen. De vluchtelingen zullen Europa veranderen. Niet alleen omdat ze fysiek aankomen. Maar ze hebben Europa al veranderd voordat ze binnen zijn. Omdat Europa een houding bedenken moet. Je kunt bang zijn voor veranderingen. Je kunt er om huilen, maar terwijl je huilt heb je jezelf al veranderd.”

Gaan, gingen, gegaan is heel andere roman dan Een handvol sneeuw. Op het eerste gezicht. Voor Jenny Erpenbeck is de nieuwe roman een logische vervolgstap. ,,De boeken hebben met elkaar te maken. In beide boeken stel ik vragen als ‘Waardoor wordt iemand gedefinieerd? en ‘Welke stappen bepalen wie iemand is of wordt?’
Een handvol sneeuw bevat vijf verhalen, die eigenlijk steeds hetzelfde verhaal vertellen. Steeds sterft iemand, door het noodlot of door toeval. Wat nu als dat niet was gebeurd? Wat als de vader of moeder nog snel met een handvol sneeuw hun baby had laten schrikken en afkoelen? Hoe was het leven van dit Joodse meisje dan verder verlopen?
Vijf momenten, vijf epoches – om het in het Duits te zeggen – die de twintigste eeuw omspannen. Wenen tijdens de Eerste Wereldoorlog, Moskou en Stalin. Berlijn voor en na de Muur.
,,Je neemt je niet voor een grote roman te schrijven waarin je wel eens even de hele eeuw vervat. Zo werkt het niet. Wie dat probeert, zal niet slagen, vermoed ik. Ik heb vijf keer aan een verhaal moeten beginnen. Wat ik wilde was eindigen met een oude vrouw aan het eind van de vorige eeuw. Toen kwam eerst dat verhaal met die Joodse baby.”

Tien, twaalf keer heeft ze versies weggegooid. ,,Zoals altijd”, lacht ze. ,,Ik zou over dood schrijven. Over nalatenschap. Zoals ik ook in Gehen, Ging, Gegangen zou doen, later. De professor vraagt zich af wat hij nalaat. Een handvol sneeuw werd een montage van momenten van een leven. Ik was blij dat ik niet alles wist. Interessant aan een boek schrijven is dat het voor mij interessant is. Mag ik ook iets spannends meemaken onderweg?”
Zo vond ze dat de dood in elk van de vijf verhalen telkens toevallig moest lijken. ,,Een Godsoordeel, een bliksem. Maar dat werkte niet altijd. Een personage in het Rusland van Stalin kan niet doodgaan als hij zich verslikt in een snoepje of onder een bus komt. Dat kan niet in een tijd waarin zo veel mensen zijn gestorven. Dat is nou zo’n beslissende overgang bij het schrijven van een boek.”


Jenny Erpenbeck:
Gaan, gingen, gegaan.
Vertaling: Elly Schippers
Uitgeverij Van Gennep

Duits:
Gehen, Ging, Gegangen
Knaus Verlag


foto Rote Rathaus Wolfgang Staudt

foto Jenny Erpenbeck Blaues Sofa