Hoe schuld langzaam wurgen kan

Ruim vier jaar na Birk, zijn debuutroman voor volwassenen, is Jaap Robben er weer. In Zomervacht plaatst hij opnieuw een jongen in een tijdloze omgeving, ver van de bewoonde wereld.

door Marjon Kok

Brian is dertien. Brai of Braike noemt zijn vader hem en dat is beslist niet altijd liefkozend bedoeld. Maurice Chevalier is zo’n vader die zonder schuldgevoel de Duplo van zijn verstandelijk beperkte zoon Lucien verkoopt, de speelgoedautootjes waar hij rustig van wordt of de oude voetbalschoenen van Brian. Brian krijgt er weliswaar zijn voeten niet meer in, maar ze zijn dierbaar; het is het laatste verjaardagscadeau dat hij van zijn moeder kreeg voor zij er vandoor ging met Didier.
Maurice is een sjacheraar die leeft bij de dag. Een oplichter, maar wel eentje met lichtjes in zijn ogen, meestal. Maurice zou wel willen, maar de zelfkant trekt harder. Niet voor niets plaatst Jaap Robben Brian en zijn vader in een oude caravan die zij huren van twee louche types, op een afgelegen terrein waar dingen gebeuren die het daglicht niet kunnen verdragen. Het zou ergens op de grens van Vlaanderen kunnen zijn, vlakbij de niet-bestaande gemeente Saint-Arnaque – dat vrij vertaald ‘de heilige zwendel’ betekent.

Het verhaal van Brian speelt zich af in de warme zomer dat de instelling waar zijn verstandelijk en lichamelijk zwaar beperkte broer Lucien woont, grondig wordt verbouwd. Als Brian sinds tijden weer eens door zijn vader wordt meegenomen voor een bezoekje, krijgen ze de vraag of Lucien een maand ‘thuis’ kan logeren. Bij ma kan het niet. Zij is – zonder dat Brian het weet – op een cruisevakantie met Didier, hun huwelijksreis.

Pas als Maurice hoort dat hij een vergoeding krijgt voor de verzorging van Lucien, gaat hij overstag. Een onmogelijke situatie onder de felle zon, die de niet-communicatieve Lucien al meteen behoorlijk verbrandt. Steeds vaker laat Maurice zijn jongens alleen, onder het mom van ‘zaakjes’ die hij ‘ergens’ te doen heeft. Het lijkt alsof hij vlucht voor een situatie die hij niet aankan. Als vader ongeschikt, als hoofd van een gezin ongeschikt. Verantwoordelijkheid voelt hij bij vlagen. Vlagen die meer en meer overwaaien als hij Brian heeft geleerd hoe hij Lucien van een schone luier kan voorzien. Brian brengt het er steeds beter vanaf, al houd je je hart voortdurend vast.

Gelukkig klopt Emile aan, een leraar die door zijn vrouw Louise de deur uit is gezet. Emile wil de caravan verderop wel huren, en betaalt daar flink voor. ‘Onze Emile is een pinautomaat, Brai. En het is belangrijk dat alleen jij en ik het pasje hebben. Snap je?’ Brian snapt het. Hij heeft van zijn vader geleerd, al heeft de jongen zijn aangeboren sterke rechtvaardigheidsgevoel nog.
Emile mag zich laten afzetten, hij is tegelijk de reddingsboei voor Brian. Een mentor, een voorbeeld en een oppas. Als de jongen op zijn brommertje naar Selma wil, het 19-jarige meisje dat in de instelling van Lucien is achtergebleven, houdt de pinautomaat een schuin oog op zijn broer.

Het is triest, allemaal. Geen veilige plek om op te groeien, voor een 13-jarige. Een van lappen bij elkaar gehouden omgeving waar ook een hulpbehoevende broer beter kan worden weggehouden.
Dat is echter het decor waarin Jaap Robben zich thuis voelt. Het decor waarin loyaliteit, schuld, stil verdriet en liefde tussen ouder en kind zich nu eenmaal veel scherper aftekenen.
Brian is de verpersoonlijking van het woord loyaal. Hij spreekt zelfs de taal van zijn vader wanneer de nieuwe huurder aanklopt omdat hij snel een dak boven zijn hoofd nodig heeft.

‘Het zou voor tijdelijk zijn.’
‘Tijdelijk…’herhaal ik. De stilte die je laat vallen is belangrijker dan de dingen die je zegt. Dat heb ik van pa. Op de bijrijdersstoel zie ik twee verhuisdozen staan. Tussen de stoelen door glimt het diepe zwart van een televisie. Dit meneertje is in nood. Die kan de hoofdprijs betalen.

Brian is loyaal. Aan zijn vader, aan zijn broer en ook aan zijn moeder die hem echt verlaten heeft. Hoe mooi de vraag ook of zij het verdienen, de schuld in deze roman dringt zich pijnlijker op. Ergens laat Jaap Robben doorschemeren dat Brian weinig liefde van zijn moeder kreeg, omdat hij het niet nodig had en zijn broer Lucien wel. De schuldige moeder. Schuldig aan het baren van een zwaar gehandicapt kind. Schuldig aan het verlaten van haar gezin, haar gezonde kind en uiteindelijk ook haar gehandicapte kind.
Maar kan een kind dat zo geboren is ook schuldig zijn? Lucien is schuldig geboren. Wat hij ook doet, hij is niet te straffen. Hij is bij zijn geboorte al voldoende gestraft. Uiteindelijk zal precies dat de redding zijn van Brian, die misschien zijn leven lang met een schuld achterblijft.

Waar Birk, de eersteling van Jaap Robben vooral een verhaal was over de verstikkende kracht van liefde,  gaat Zomervacht meer nog over de wurgende kracht van schuld. Een zomervacht is luchtig maar beschermt niet genoeg tegen felle zon en kille nachten. Je zou Brian een winterkleed wensen.
Jaap Robben did it again.

Jaap Robben: Zomervacht
316 blz. €21,99
De Geus