In haar debuut De gelukkigen maakte Kristine Bilkau genadeloos duidelijk wat het betekent om in onze snel veranderende samenleving alle zekerheden te moeten opgeven. In Een liefde, in gedachten vangt ze de zestiger jaren in het na-oorlogse Duitsland in een wonderschoon verhaal.

Door Marjon Kok

Een moeder is overleden, een dochter ruimt het huis leeg. Wat zal ze bewaren en wat mag er weg? Alles gaat door haar handen. Ze komt brieven tegen. Brieven van Edgar, de grote liefde waar Antonia – want zo heet de hoofdrolspeler in Een liefde, in gedachten – nooit over heeft gezwegen. Een telegram uit januari 1967: Zeg woning en werk op – hef huishouden op – prepareer alles voor vertrek in mei – vliegbiljet volgt – Alle liefs je Edgar. Het vliegbiljet is nooit gekomen.

schjerfbeck_self_portrait_1884Een monument voor een moeder, maar Een liefde, in gedachten is veel meer. Het maakt duidelijk hoezeer wij allemaal worden beïnvloed door de tijd waarin we opgroeien. De generatie van Antonia en Edgar zet zich af tegen hun ouders, die ze bekrompen en zorgelijk vinden. Antonia heeft een baan en kan als ongetrouwde vrouw een kamer huren in een grote stad. Ze zou naar de universiteit kunnen, maar dat wordt niet gestimuleerd. Ze wordt veroverd door Edgar, die zijn plek niet kan vinden in het na-oorlogse Duitsland en naar Hongkong vertrekt, als handelsreiziger. Ze breekt met hem als hij haar na lang wachten nog steeds geen vliegticket heeft gestuurd. Antonia trouwt, scheidt, trouwt opnieuw en opnieuw en eindigt alleen tot ze overlijdt in haar slaap.

 

Het verhaal wordt verteld door de dochter, in de periode dat haar dochter op het punt staat het ouderlijk huis te verlaten. Ergens laat Bilkau de verteller zeggen:

De een had vrijheid gezocht.
Haar dochter had naar bestendigheid verlangd.
En haar dochter verlangde weer naar vrijheid.

En zo maakt ze duidelijk dat wij niet alleen worden wie we zijn door de tijd waarin we leven, maar ook door hoe we naar de generatie voor ons kijken. Worden zoals zij? Nooit!

Heden, verleden en een klein beetje toekomst lopen prachtig door elkaar en vloeien in elkaar over. Vernuftig geeft Bilkau het verleden de hoofdrol, door de jaren ’60 in de tegenwoordige tijd te beschrijven en het nu in de verleden tijd. Zo moet het heden plaats maken voor het verleden.

876px-helene_schjerfbeck_-_omakuva_1912Het opruimen van het huis van de overleden moeder trekt een mooie parallel naar het leven. In gedachten gaat de dochter steeds terug naar haar moeder, terwijl ze intussen de liefdesgeschiedenis tussen Edgar en Antonia vertelt. Antonia is ziek en naarmate ze minder kan, wordt haar bewegingsvrijheid kleiner.

De maanden, weken, uren, wat had ze in al die uren gedaan, de traag vloeiende minuten, die niemand een vorm kon geven, alleen zijzelf? Ik had in de afgelopen jaren aangezien hoe de actieradius van mijn moeder langzaam, maar onstuitbaar gekrompen was. Na haar hartoperatie op reis gaan was een onzeker avontuur geworden, dus waren er geen reizen meer geweest. (…) Een rit met de auto werd een gevaar voor haarzelf en anderen, dus waren er al snel geen ritjes met de eigen auto meer geweest. (…) Op een dag was ook een wandeling inspannend en bezwaarlijk. Een theaterbezoek werd een te grote uitdaging. Ten slotte werd het dagelijks boodschappen doen een lichamelijke kwelling, dus was er geen gaan naar de supermarkt geweest. (…) Ze had de steeds kleiner wordende kring, die haar stukje bij beetje van zoveel gewoontes scheidde, voor lief genomen.

Wat blijft er over om voor te leven, als je je huis niet meer uit kunt en alleen al de trap oplopen een bezoeking is geworden? Hoe breng je je tijd door, alleen, in de telbare vierkante meters van je kamer?

De altijd eendere wereld van boeken, films, muziek, kranten, van telefoontjes en e-mails (…) De altijd eendere geluiden, het zoemen van de koelkast, het borrelen van de verwarming, het luisteren naar je eigen hart.

‘Je moet je geen zorgen maken’, zegt Antonia tegen haar dochter in een van de laatste telefoongesprekken. ‘Je zult de rijkdom van je gedachten hebben.’

729px-helene_schjerfbeck_-_self_portrait_1942Langzaam wordt Antonia uitgewist. Kristine Bilkau heeft daar een mooi beeld voor gevonden in leven en werk van de Finse kunstenares Helene Schjerfbeck (1862-1946). In de laatste fase van haar leven concentreerde zij zich steeds meer op zelfportretten, waarin ze zichzelf genadeloos analyseerde. De lijnen steeds hoekiger. De blik holler. Tot op de dag voor haar dood. Enkele strepen, wat schaduw. Een schim. Maar de portretten van de jonge Helene blijven ook, eeuwig. Net zoals het verhaal van Antonia zal blijven leven in Een liefde, in gedachten. Antonia is geen sneue zieke dame, maar een vrijgevochten open kind van haar tijd.
En dan is er nog dit: Waarom heeft Edgar Antonia nooit het vliegticket gestuurd? Waarom heeft hij haar in de waan gelaten dat ze samen een leven zouden hebben? Het is de verhaallijn die ervoor zorgt dat je wel door móet lezen. Want je weet: de dochter zal hem op de laatste bladzijden opzoeken.

Dat is misschien wel de mooiste lijn. We gaan er altijd maar vanuit dat iedereen zijn keuzes maakt met een reden. Altijd moet overal een gedachte achter zitten. Dat doet me denken aan een van de mooiste reportages van het afgelopen jaar, in Het Parool, over ene Mr. Kaor die jarenlang wekelijks dezelfde brieven naar Hotel Spaander in Volendam stuurde. Paroolredacteur Lex Boon zet alles op alles om de mysterieuze afzender te vinden en vooral antwoord te krijgen op de vraag waarom? Als mr. Kaor uiteindelijk is gevonden, is misschien het meest spannend de worsteling die de redacteur heeft om te kunnen accepteren dat er geen begrijpelijke reden ís.755px-schjerfbeck_self_portrait_1944

Ook (spoileralert) Edgar moet het antwoord schuldig blijven. Waarom? Daarom. En daarmee bestendigt Kristine Bilkau niet alleen dat ze chroniqueur van de tijd is, maar ook van het leven.