Overleven door fantasie en verbeelding

Het is een even wonderlijk als klassiek verhaal. Schrijver schrijft boek dat om onverklaarde redenen wordt afgewezen door uitgeverij na uitgeverij. Als hij het bijna opgeeft, is er een klein uitgeefhuis dat er brood in ziet. Het boek wordt wereldwijd een bestseller. Zo verging het ook de Roemeen Eugen Chirovici.

Hier in Amsterdam moet hij zichzelf nog steeds even knijpen om te beseffen dat het wáár is. Eugen Chirovici was alweer begonnen aan een nieuwe roman en probeerde Boek der Spiegels te vergeten. Het verhaal begint met een literair agent die gegrepen wordt door een onvoltooid manuscript. Het zijn de eerste hoofdstukken van de memoires van Richard Flynn over de tijd dat hij aan Princeton University studeerde. Zijn vriendin brengt hem in contact met de vooraanstaande hoogleraar Joseph Wieder, die op een nacht op brute wijze in zijn huis wordt vermoord. En zo wordt met het manuscript de cold case dertig jaar later weer opgepakt.
De nieuwe roman is af, overigens. Eugen Chirovici knikt. Hij is een dag in Amsterdam om te praten over Boek der spiegels. Vanavond gaat hij terug naar Brussel, waar hij na een paar jaar Engeland samen met zijn vrouw woont omdat zij een baan heeft geaccepteerd bij het Europees Parlement.

De afgelopen weken heeft Eugen Chirovici misschien wel veertig interviews gegeven, zegt hij. ,,Het probleem met dit boek is dat het in vijftien landen tegelijk is gelanceerd. Het komende half jaar verschijnt het in nog eens 23 landen.” Wie zou zijn probleem niet willen hebben?
Hij kan het nog steeds niet geloven. ,,In mijn wildste dromen dacht ik dat ik een contract zou tekenen bij een Britse uitgeverij en als het een succes zou worden het na verloop van tijd misschien in een paar andere vertalingen zou verschijnen. Ik wist niet eens dat het mogelijk was om een manuscript aan zoveel uitgeverijen tegelijk te verkopen.”
Dat terwijl het er lange tijd niet naar uitzag dat Boek der Spiegels überhaupt door iemand gelezen zou worden. Hij had het al bijna opgegeven en was boos omdat Boek der spiegels was afgewezen was door liefst tien literair agenten in de Verenigde Staten. Hij stuurde ze een paar hoofdstukken. Kreeg van iedereen de vraag het hele boek toe te zenden en daarna… ,,Niets meer. Van één agent kreeg ik uitleg. Hij vond het heel goed, maar het paste niet bij zijn genre, Young Adults.”
Hij bedacht dat hij Boek der Spiegels dan maar zou verkopen aan een Britse uitgever. Nou ja, verkopen. ,,Een groot woord. Ik dacht dat ik er misschien een habbekrats voor zou krijgen.” Hij benaderde Robert Peett van Holland Books, een kleine uitgeverij in Newbury. ,,Hij vond het geweldig en nodigde mij uit voor een gesprek. Toen vertelde hij mij dat hij zijn fonds te klein vond voor Boek der Spiegels. Hij stond erop dat ik het nog één keer zou proberen.” En zo kwam Eugen Chirivici bij Marilia Savvides terecht, zijn huidige agent. ,,Toen we elkaar ontmoetten, zei ze meteen dat dit huge zou worden. En enorm was in mijn gedachten nog steeds dat het boek in Engeland zou verschijnen.”

Het werd een sensatie op de Frankfurter Buchmesse en naast de tientallen vertalingen is er ook al een Hollywood-filmdeal. ,,Ik ben een paar maanden ondersteboven geweest van het overweldigende succes. En zelfs vandaag nog ben ik er niet van overtuigd dat dit waar is. ,,Als tien uitgevers vragen om het hele manuscript en vervolgens niets meer van zich laten horen, ga je toch denken dat er iets mis is. Ik ben toen maar begonnen met het schrijven van een nieuw boek en probeerde de teleurstelling te vergeten. Je moet blijven geloven dat je morgen in staat bent om wel een succesvol boek te schrijven. Niemand weet hoe het werkt. Je kunt alleen op jezelf vertrouwen.”

Want eindelijk had hij – misschien wel per toeval – het besluit genomen om fulltime te gaan schrijven. Hij had een mooie carrière in de mediawereld en schreef ernaast. ,,Ik heb altijd het gevoel gehouden dat er iets miste. Al toen ik heel klein was verzon ik verhalen. Maar ik ging economie studeren, werd journalist en zette een tv-station op. Schrijven deed ik ernaast.” Niet onverdienstelijk overigens. In Roemenië werden meerdere boeken bestsellers, waarvan er meer dan 100.000 werden verkocht.
Zijn vrouw kreeg een baan aangeboden in Londen. Hij greep het aan. ,,Ik was 47 en werd fulltime schrijver. Ik móest het gewoon doen.”

Het idee voor Boek der spiegels ontstond toen zijn moeder op visite kwam in Reading. Hij vertelde haar over één van zijn vroegste herinneringen: de begrafenis van een plaatselijke voetballer die op jonge leeftijd om het leven kwam bij een auto-ongeluk. Kon niet waar zijn, zei zijn moeder. De details klopten, maar Eugen was een peuter en ging helemaal niet mee naar de begrafenis. Hij moest het later van zijn vader hebben gehoord. ,,Deze anekdote sprak mijn uitgever in Engeland aan, omdat de roman speelt met de werking van het geheugen. Maar het is een aangekleed verhaal, het is een eigen leven gaan leiden.” Want eigenlijk, zegt hij, begint ieder boek bij hem met iets wat hij ziet. ,,Als een beeld zich sterk aan mij opdringt, zoals in een goede film, móet ik het volgen.”
In dit geval was het niks ingewikkelds. ,,Heel saai eigenlijk: Een jongen komt thuis en treft in de keuken de nieuwe medehuurder, een jonge vrouw met lang blond haar. Ze is bezig om mosterd uit een plastic fles op een broodje te knijpen, maar vergeten het dopje eraf te halen. De jongen helpt haar en er ontstaat een gesprek.” Hij had het gevoel dat er een sterk verhaal in zat. Wie waren die twee? ,,In een paar uur wist ik dat het studenten waren op Princeton University. Hij studeert Engels, zij Psychologie. En zij is de protegé van een belangrijke professor die wordt vermoord.” Hij dacht het verhaal verder uit en begon te schrijven. ,,Alles was er al. Ik wist dat ik zou beginnen met Richard Flynn die vlak voordat hij doodgaat de eerste hoofdstukken van zijn memoires naar een literair agent stuurt. Ik wist dat ik vanuit verschillende perspectieven wilde schrijven. Het enige detail dat later kwam is dat Roy Freedman, de gepensioneerde politie-inspecteur vanuit wie het derde deel is geschreven, een beginnende vorm van Alzheimer heeft.” Freedman is waarschijnlijk de sterkste stem in het boek geworden, denkt hij. ,,Hij is erg eerlijk over zijn verleden en wie hij is geworden.”

In Boek der spiegels jongleert Eugen Chirovici met de werking van geheugen. Kan een verhaal in je herinnering iets worden wat je hebt meegemaakt? Waarom wist het geheugen sommige herinneringen? Hoe kan het dat fictie ‘voelt’ als de werkelijkheid? Professor Joseph Wieder doet onderzoek naar de wijze waarop herinneringen worden gevormd en gesuggereerd wordt dat hij een opzienbarend boek zou publiceren waardoor we op een heel andere manier tegen de menselijke geest zullen aankijken. De draad van het geheugen maakt dat alle karakters die Chirovici opvoert, onbetrouwbaar zijn. ,,Maar het zijn daarmee niet automatisch leugenaars. Ik heb geen intellectuele constructie willen bouwen.”

Er schiet hem iets te binnen. Het toonaangevende Britse woordenboek Oxford Dictionary koos post-truth als hét woord van het jaar 2016. Post-truth: omstandigheden waarbij objectieve feiten minder wegen dan emoties voor het vormen van de publieke opinie. Het past bij de vragen die Eugen Chirovici aan de orde stelt in Boek der Spiegels. ,,We hebben computers, we staan in continu contact met elkaar, we weten alles over alles of kunnen het te weten komen.” Maar in werkelijkheid zit het anders, denkt hij. ,,We hebben nooit helder onderscheid kunnen maken tussen fantasie en feitelijke informatie. Eeuwen hebben we in kleine groepen geleefd waarin we ons moesten verbeelden wat er achter de heuvel gebeurde. Alles wat zich daar afspeelde was onbekend en in potentie gevaarlijk. Onze hersens zijn getraind in verbeelden. We overleven niet door informatie, maar door onze fantasie en de capaciteit om ons potentieel gevaar voor te stellen.”
Informatie is nog te nieuw, wil hij maar zeggen. ,,We hebben onze hersens te lang gevoed met verhalen, met verbeelding. Dat is waarom we kunnen lachen om een film terwijl we heel goed weten dat het niet echt is. De roman is in feite een afspraak tussen schrijver en lezer, die samen hun fantasie gebruiken.”
Daar speelt hij mee. ,,Deze roman is niet de uitkomst van wetenschappelijk onderzoek. Ik deel een paar vragen, hooguit. Er zit ook geen moreel oordeel in. Er zijn zo veel dingen die niet zijn zoals ze lijken.”

Hij bevindt zich in een rijke traditie van boeken die beginnen met een manuscript. Was hij niet bang diep gebaande paden te betreden?
,,Memoires kunnen een valkuil zijn, maar toen ik begon te schrijven was het al te laat. Misschien ben ik zo begonnen vanwege de situatie waarin ik mij toen bevond. Ik probeerde mijn Roemeense boeken in het Engels vertaald te krijgen dus ik schreef brieven naar agenten die mij mogelijk konden representeren. Het speelde, maar ik ben er niet zeker van. Misschien is het gewoon omdat ik het beeld had.”

Boek der spiegels is het eerste boek dat hij schreef op Engelse bodem. En dan ook maar meteen in het Engels.
,,Ik kreeg Engels al op school toen ik tien was en ik heb altijd van die taal gehouden. Het is de taal van mijn emoties. Mijn eerste liefdesbrieven schreef ik in het Engels. En de muziek, al die prachtige teksten zijn in het Engels geschreven. Engels heeft mij altijd geraakt.” Aan de andere kant, als zijn moedertaal niet Roemeens was geweest, maar Duits of Frans, had hij zijn schrijverstaal niet veranderd. ,,Roemeens is te beperkt in bereik. Ik was met mijn vrouw mee naar Engeland gekomen dus ik wilde doorbreken als Engels schrijver. Het was vooral pragmatisch.” Schrijven in een andere taal is lastig, zegt hij. ,,Maar taal is meer dan een optelsom van woorden en grammatica. Het is iets wat in je software zit. Je moet de taal voelen. Veranderen van taal is een interessante ervaring. Maar je kunt je zelf als schrijver niet veranderen. Je capaciteit om verhalen te verzinnen wordt niet anders.”

De roem die hem nu ten deel valt, brengt ook geld met zich mee. Veel van de vragen die hij krijgt, gaan daar over. Hij geeft – zonder dat de vraag hier op tafel ligt – toch vast antwoord. ,,Ik ben 52. Ik weet wat ik wil en een roze Cadillac hoef ik niet. Ik heb twintig jaar lang voor peanuts geschreven in Roemenië. Als ik rijk had willen worden was ik wel wat anders gaan doen. Schrijven is niet makkelijk, het is heel hard werken en je hebt nooit een garantie omdat je niet weet hoe het werkt. En toch moet het. Schrijven is mijn lot.”
Wat het hem wel brengt is dit. Met Boek der spiegels ziet hij bevestigd wat hij altijd heeft geweten: ,,In de basis zijn mensen gelijk. We leven in een tijd van polarisatie en extremen. Vreemdelingen worden gezien als de slechterik. Ik maak mee dat mijn boek wordt gelezen van hier tot Japan en Indonesië. We zijn allemaal mens, ondanks de verschillen in geografie, cultuur en historie. Dat is de rol van literatuur. Te laten zien dat iedereen kan genieten van hetzelfde boek.”

Eugen O. Chirovici: Boek der Spiegels
320 blz. €19,99
AWBruna