Op 5 juli is Claude Lanzmann overleden, de regisseur van Shoah. Hier een herdruk van een interview uit 2011 toen zijn memoires, getiteld De Patagonische haas, waren vertaald.
,,De dingen die ik deed; toen ik ze deed vond ik ze al niet gewoon of alledaags.”’ Claude Lanzmann, de regisseur van Shoah, schreef zijn memoires.
door THEO HAKKERT
‘Het verleden is beslist niet mijn sterkste punt’. Dit schrijft Claude Lanzmann in zijn zeldzaam indrukwekkende memoires De Patagonische haas. Het moet ironie zijn. Het boek met Lanzmanns herinneringen blinkt uit in details. Hij weet gewoon alles nog.
Hij knikt, grijnst vriendelijk en laat zich thee inschenken. Maar zoals het een regisseur betaamt, geeft hij aan hoe dat dient te geschieden. Eerst het zakje, dan opschenken. ,,Merci.” Hij begint onmiddellijk te nippen aan de dampende thee. Maar niet nadat hij het zakje Earl Grey terzijde heeft gelegd.
,,Veel details, dat klopt. Alles was en is er nog. Ik vind het ook verbazingwekkend. Ik heb nooit notities gemaakt. Geen dagboek. Alles zit in mijn geheugen. Ook de dingen waarvan ik niet wist dat ik ze ging opschrijven.”
Later zal hij vertellen wat hij liever had overgeslagen. ,,De zelfmoord van mijn zus. Ik had niet gedacht daarover te schrijven, maar ik zei tegen mezelf dat ik dat moest. Ik kon en mocht dat niet verbergen. Het was geen gemakkelijk hoofdstuk om te schrijven. Ik had ook niet gedacht dat ik zo over mijn moeder zou schrijven als ik gedaan heb. Ze speelt een belangrijke rol in het boek. Ze verdiende dat ik zo over haar schreef. Mijn moeder was een buitengewoon mens. Ik hoop dat de vertaling met name op dit punt goed is.”
Geen gemakkelijk man, Claude Lanzmann. Perfectionist, en waarom ook niet. De eerste Engelse vertaling van De Patagonische haas heeft hij meteen maar afgekeurd. ,,Die leek nergens op.”
Overigens is het boek overal een succes. Boek van het jaar in Frankrijk, een triomf in Israël en een bestseller in Duitsland. ,,Ik wist al dat het een bestseller zou worden terwijl ik nog aan het schrijven was.” Zo’n man.
Probeer maar niet het boek en daarmee het leven van Claude Lanzmann (86) samen te vatten. Dat zou vele alinea’s kosten. Wat hij zoal was en deed: een jonge verzetsstrijder in de oorlog. De zesde man in het leven van Simone de Beauvoir. Vurig bestrijder van de doodstraf en even vurig pleitbezorger van Israël.
En regisseur, zo kennen we hem in Nederland vooral. Lanzmann maakte met Shoah de meest confronterende film over de massamoord op de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een ontzagwekkend, negen uur durend meesterwerk waarin de slechteriken zelf aan het woord komen. ,,Er zitten geen overlevenden in Shoah. Shoah is geen film over overleven, maar een film over de dood. Niemand zegt ‘ik’. Ze vertellen geen persoonlijk verhaal. Ze zeggen ‘we’ en zo treden ze op als de woordvoerders van het kwaad.”
Mag hij overigens even zijn verwondering uitspreken over het feit dat Shoah nooit meer op de Nederlandse televisie is geweest? ,,Jullie waren de eersten die Shoah op televisie uitzonden. In 1985, door de VPRO. Daarna is de film nooit meer vertoond. Heel vreemd. In Frankrijk wel tien, twaalf keer. Shoah zou juist vaak herhaald moeten worden. De film heeft geen rimpel.”
Ook die feiten heeft hij zo paraat. ,,Ik heb een erg goed visueel geheugen.” Hij wil zijn geheim wel verklappen. ,,Ik train mijn geheugen. Elke dag. Ik leer poëzie uit mijn hoofd. Die gedichten repeteer ik ‘s nachts wanneer de slaap niet komt. Met als resultaat dat ik nog minder slaap, en steeds slechter slaap.”
Rimbaud, Victor Hugo, Boswell noemt hij. ,,Proza ook, lange stukken proza. Maar vooral lange gedichten, van minimaal driehonderd verzen.”
Gedichten uit het hoofd leren heeft hij bovendien tot onderdeel van de opvoeding gemaakt. ,,Ik heb een zoon, hij is laat in mijn leven gekomen, hij wordt 18 in juli.” Lanzmann steekt zijn hand uit, op net een meter hoogte. ,,Toen hij zo klein was, zette ik hem in een stoel en leerde hem ‘Le bateau ivre’ van Rimbaud. Om en om een strofe. Hij één, ik één. Tot hij het dromen kon. Zoiets is heel goed voor hem.”
,,Literatuur!”, roept hij, wijzend op zijn memoires. ,,Het is geen gebruikelijke autobiografie. Niet van: ik ben geboren toen en toen.”
Zeg dat wel. Lanzmann wijdt het eerste hoofdstuk aan de doodstraf. Waar hij mordicus tegen is. Altijd geweest ook. In het boek beschrijft hij pogingen om presidenten, tot op het allerlaatste moment maar vaak vergeefs, te bewegen de doodstraf om te zetten in levenslang. ,,Nederland kent de doodstraf niet. Een beschaafd land.”
Frankrijk heeft pas in 1981, onder Francois Mitterand, officieel de doodstraf afgeschaft. Lanzmann zwijgt erover, maar schudt zijn wijze hoofd. ,,In de VS is het een schande. Ze doden daar elke maand. Op de ergste manier. Hoe is het toch mogelijk dat een gemeenschap dat op deze manier wil?”
Het is met name de uitvoering na een rechtsgang waar hij zich over opwindt. Weer zwijgt hij lang. ,,De ophanging van Saddam Hoessein was erg moeilijk voor mij om te aanschouwen. Maar bij Bin Laden laat ik geen tranen over zijn dood. De aanslagen van 9/11 waren een sprong in de diepte van de menselijke barbarij.”
Consequent is hij niet, vindt hij. “In Israël is geen doodstraf. Behalve voor één, Eichmann. Dat kan ik begrijpen. Ook ik zou waarschijnlijk hebben ingestemd met het ophangen van Hitler.”
Lanzmann is streng voor zichzelf. ‘Moed en lafheid is de rode draad in mijn leven’, schrijft hij in zijn memoires. De opmerking dat het toch vooral moed is, werpt hij verre van zich. ,,Misschien is het een moedig boek. Shoah was een moedige film. Maar mijn leven was niet moedig.” Hij doelt met name op de tijd dat hij in het verzet zat. Diverse vrienden lieten het leven of pleegden snel zelfmoord op het moment dat ze in handen van de Duitsers dreigden te vallen.
,,Er waren in mijn leven veel momenten van lafheid. Twijfel aan mezelf zal blijven tot mijn dood. Ik heb gevaarlijke dingen gedaan, maar ik heb niet besloten dat ik mezelf zou doden als ik zou worden gepakt. Er waren mensen die dat deden.” Hij noemt zijn kompaan Claude Baccot. ,,Hij doodde zichzelf om marteling en vervolgens het verraad van vrienden te voorkomen. Marteling door de Gestapo was geen grapje.”
Twee leden uit zijn verzetsgroep kwamen om toen ze een derde te hulp schoten. Lanzmann twijfelde. Die luttele seconden hielden hem in leven.,,Deze lafheid zal ik mezelf blijven verwijten.”
Maar Shoah, Shoah was moedig. ,,En erg gevaarlijk ook.” De film die als geen ander document de Holocaust tastbaar maakt, heeft de blik op de oorlog veranderd. ,,Absoluut. Mijn film heeft de levens van veel mensen ingrijpend veranderd. Veel innerlijke levens zijn geraakt. Ik heb duizenden reacties gekregen, ik krijg ze nog steeds.”
Lanzmanns levenswerk is niet alleen een mijlpaal in de geschiedenis van de cinema, de film toont ook de ontzaglijke kracht van het medium, die sterker is dan geschiedschrijving. Film raakt dieper. ,,Toen Shoah uitkwam was er paniek onder de professionele historici. Want er zaten feiten in die zij niet kenden. Het bekendste voorbeeld is dat nog in de gaskamers kappers actief waren om de haren van de vrouwen te verzorgen, minuten voordat de vrouwen zouden worden vergast. Een kapper in de gaskamers van Treblinka, daar was nooit over geschreven. De tranen van de kapper van Treblinka in mijn film waren de zegels van de waarheid. Historici raakten in paniek. En er was haat. In die wereld is veel jaloezie.”
De memoires van Lanzmann zijn weer een mijlpaal op zich. Een gedreven leven, in een combinatie van passie en wijsheid beschreven. En wat een leven!
Hij lacht. ,,Een vreemd leven.”
Is dat een conclusie nu, na al die 86 jaren van een tot in de uithoeken beleefd bestaan?
,,Heb ik eigenlijk altijd gevonden. Al is ‘vreemd’ misschien niet het woord dat ik toen in mijn hoofd had. De dingen die ik deed; toen ik ze deed vond ik ze al niet gewoon of alledaags. Ik heb nooit de lokroep van de gebeurtenissen genegeerd. Ik ging zelfs naar ze op zoek.”
HERDRUK: INTERVIEW MET CLAUDE LANZMANN