Daniel Kehlmann gunde het eerste interview over zijn nieuwe boek, de spooknovelle Je had moeten gaan, aan VersTwee. Het gesprek in Groningen ging ook over Kommt, Geister, zijn in Duitsland verschenen boek met vijf lezingen die hij hield in Frankfurt. ,,Het is mijn meest persoonlijke boek zonder dat ik er zelf in voorkom.”

door Theo Hakkert


Goedgemutst als altijd komt Daniel Kehlmann (41) aanlopen in de lobby van het rustige hotel in hartje Groningen. Het is de ochtend na de vrijdagavond dat hij in de Martinikerk, aan de overkant van het grasveld, de 34e Van der Leeuw-lezing heeft gehouden. Over de film The Wizard of Oz (uit 1939). Hij is nog onder de indruk. Er kwamen liefst 1.100 belangstellenden luisteren.

,,Ik had geen idee dat er zoveel mensen zouden komen. Indrukwekkend. Het geeft de zaak betekenis en gewicht. Dit maak ik in Duitsland niet vaak mee. Alleen bij de presentatie van een dik boek.” Niet bij Je had moeten gaan, de spooknovelle van 96 pagina’s die bijna zonder aankondiging opeens voorlag. Geen presentatie, geen interviews. En vooral geen ‘Lesereise’, dat typisch Duitse fenomeen waarbij een auteur minstens een uur voorleest. Schouwburgzalen of kerken, vaak zitten ze vol. ‘Lesereise’ is populair bij Duitse lezers. ,,Mijn agent zei: ‘Na een uur heb je het halve boek voorgelezen, dan kopen ze het niet meer’.” Op zijn vraag wat dan wel, stelde ze voor niets te doen. ,,Niets is altijd goed.”

Dus is dit het eerste interview over de novelle die hij even tussendoor heeft geschreven. Eigenlijk is hij bezig aan een groter ‘romanproject’, waar hij niets over zeggen wil. Wel dat hij een jaar in New York aan het project schrijft. Kehlmann was vorig jaar al docent in New York, nu heeft hij een stipendium van de New York Public Library en The Dorothy and Lewis B. Cullman Center for Scholars and Writers. ,,Je krijgt een bureau en toegang tot alle werken in de bibliotheek.” Verder geen verplichtingen. ,,Alleen is het wel de bedoeling dat je daar bent.” Het geld opstrijken en thuis werken is niet de bedoeling.

Daniel Kehlmann portret
(Daniel Kehlmann. Foto: Billy & Higgs)

SPOOKHUIS
,,Ik had opeens zin om dit griezelverhaal op te schrijven. Daar had ik al langer over nagedacht.” Kehlmann was als jongetje al gek op griezelverhalen. Hij had eigenlijk nooit een eigen verhaal totdat hij met zijn vrouw en hun zoontje van een huis in Italië gebruik mocht maken, een huis van een vriend, op een heuveltop. ,,Je kent het wel: veel kelders, donkere trappen. Unheimisch.”
Dat was de vonk. In januari schoof hij zijn roman even aan de kant en een maand later had hij een novelle. Over een man, een vrouw en hun zoontje die een huis huren op een bergtop, waar de man langzaam aan het huis begint te twijfelen. Het is zo’n spookhuis dat van binnen groter is dan van buiten. Hier nog een etage, daar nog een deur, zat deze kelder hier gisteren ook al? Dan gaat de vrouw er ook nog vandoor, waarschijnlijk naar haar minnaar. De man kan niet anders dan het zoontje niets te laten merken. Voor Daniel Kehlmann is dat de kern van het verhaal. ,,De druk op de man wordt verhoogd door het gegeven dat hij voor het kind moet doen of alles normaal is.”

Dit is niet de enige verhaallijn; het is natuurlijk wel een boek van Daniel Kehlmann, een van de meest speelse schrijvers die Europa rijk is. De man/vader is scenarioschrijver en Kehlmann voegt delen van het scenario waar de man aan schrijft tussen zijn eigen verhaal. Een scenario voor een romantische komedie. Niet bijster goed. ,,Maar ook weer niet superslecht”, zegt Kehlmann lachend. ,,Met enige goede wil kan het nog wat worden binnen het genre.”

Hier speelt hij met het idee van een gevonden bron. Het verhaal zou zijn gebaseerd op het gevonden notitieboek van de scenarioschrijver. ,,Nu hoop ik maar dat het niet wordt gezien als een schrijversnovelle. Ik vroeg me af waarom niet eerder is geschreven naar aanleiding van een gevonden notitieblok. The Blair Witch Project heeft een aantal jaren geleden de trend gezet van een aangetroffen filmcamera, waarbij de cameraman zijn eigen verhaal en ondergang heeft gefilmd. Ik wilde dat doen met een notitieblok. De romantische komedie zit er in omdat hij wel ter plekke aan iets moest schrijven.”
Zelf schreef hij de novelle ook in een notitieblok. Met pen. Zijn uitgever wilde het graag hebben. Hebben ze overwogen te wachten tot hij drie novellen had? ,,Nee, verder heb ik niks op dit gebied. Het idee staat op zich.”

ONTSLEUTELEN
Toch is dit voor Daniel Kehlmann meer dan een oefening. ,,Voor mij is dit een belangrijk boek. Ik ben eraan gehecht omdat dit een boek is, en dit vind ik belangrijk bij boeken, waar dingen in zitten die ik zelf niet begrijp. Bijvoorbeeld: de man heeft een droom en ziet een enorme berg die hij buiten niet heeft gezien. Ik heb geen idee wat dat betekent. Niet alles in dit boek laat zich ontsleutelen. Dat vind ik geweldig. Voor mij is dit een boek met geheimen. Dat vind ik steeds belangrijker. Vaak wordt van mijn boeken gezegd dat ze zo extreem rationeel geconstrueerd zijn, maar de waarheid is dat ik zelf steeds minder van mijn boeken en hoe ik werk begrijp. Ik vind het geweldig dat wat ik schrijf geheimen in zich draagt waar ik de betekenis niet van ken. Er is ook geen oplossing of verklaring voor wat in het huis gebeurt. Het bewustzijn van de man verandert. Het huis is een levensongunstig oord waar de substantie van de kosmos dun wordt.”

SPOKEN
,,Wat ik ook belangrijk vind is dat de spoken weliswaar bestaan, maar onbelangrijk zijn. Het is helemaal niet zo interessant wie dat zijn, die spoken. Mensen die pech hebben gehad, vermoedelijk. En ze moeten ook spoken blijven. Sowieso kunnen spoken helemaal niets doen. Ik vind, bijvoorbeeld in horrorfilms, dat de spanning meteen afneemt zodra een geest iemand daadwerkelijk aanvalt. Wurgt of zo. Hun metafysische geheim is de aanwezigheid.”

jehadmoetengaan.jpg

Hij zegt niet in spoken of geesten te geloven. ,,Maar de verhalen vind ik geweldig. Om wat er allemaal kan. Ik hou wel van unheimische metafysische verhalen. Gesprekken met doden bijvoorbeeld, waarbij je ervan uitgaat dat de grens tussen leven en dood niets absoluut is en dat je met doden nog kunt communiceren. Ik vind alle spookverhalen, zonder uitzondering, interessant. Hoe slecht ook. Ik vind ook science fiction films waanzinnig.”
Beter dan geschreven science-fiction, zegt hij. ,,Al zijn er een paar geniale boeken. Van Philip K. Dick, van Stanislav Lem en mijn favoriet Picknick am Wegesrand van de Russische broers Arkadi & Boris Strugatsky (in Nederland ooit vertaald als Bermtoeristen – red.) Op dat boek is de film Stalker van Tarkovsky gebaseerd. SF-films kan ik niet weerstaan. Die moet ik zien. Als ik lees of hoor dat er een ruimteschip in een film zit, moet ik ‘m zien. Ze zijn eigenlijk nooit goed.”
Met Event horizon en de eerste twee Alien-films als uitzondering. ,,Je komt altijd teleurgesteld uit de bioscoop. Het is net Chinees eten. Eerst denk je dat het een goed idee is. Al snel ben je er klaar mee. En na een tijdje ga je toch weer.”

KLASSIEK
Een huis dat van binnen groter is dan van buiten. Spoken. Geesten. Er zitten veel klassieke elementen in Kehlmanns novelle. Hij knikt. ,,Het spectrum wat gebeuren kan is relatief klein. Het kan ook niet veel langer zijn dan deze novelle. Er zijn geen spookverhalen van 400 bladzijden. Je kunt die hypnose niet zo lang volhouden. Ik heb veel van die verhalen gelezen, eindeloos veel. Je kunt niet meer nieuwe dingen bedenken wat een spook kan doen. Of wat er in een spookhuis gebeurt. Motieven in dit genre keren eindeloos terug. Wat je kunt doen is het menselijke deel veranderen. De man hier, de scenarioschrijver en zijn notitieblok. Er zit geen these, geen theorie erachter. Het gaat alleen om dit verhaal.”

Maar ook weer niet helemaal niet. Van Daniel Kehlmann is in Duitsland deze maand nog een boek verschenen, getiteld: Kommt, Geister.
Het zijn de vijf lezingen die hij heeft gegeven in Frankfurt, in de zomer van 2014 aan de Goethe Universiteit in Frankfurt. Het is traditie dat schrijvers die lezingen gebruiken om over zichzelf te vertellen, maar Kehlmann heeft het aangedurfd het net even anders aan te pakken.
,,In de tijd van Heinrich Böll en Ingeborg Bachmann was de situatie anders. Tegenwoordig geef je als schrijver veel interviews, in hun tijd niet.”
Hij wilde niet nog eens “uitwalsen” wat hij al in kranten had gezegd. ,,Wat ik heb geprobeerd, is over motieven te spreken die veel met mijn werk van doen hebben, maar de verbindingen laat ik open.”
Ook dit is niet zo maar een tussendoortje. ,,Ik heb een jaar aan de lezingen gewerkt, als aan een roman. Het gaat om mij zonder dat ik het over mezelf heb. Het is mijn meest persoonlijke boek zonder dat ik er zelf in voorkom.”

VOORUITWIJZINGEN
Hij kondigt aan dat sporen van toekomstig werk al in Kommt, Geister zitten. Sommige verwijzingen zullen pas later duidelijk worden. Wat nu met het griezelverhaal al is gebeurd. In 2014 sprak hij over een spookverhaal. Dat is Je had moeten gaan geworden. ,,Toen konden de bezoekers niet weten wat er ging komen. Er zitten nog meer dingen in die in latere boeken terug zullen komen. Maar daar werk ik nog aan.”
Waardoor Kommt, Geister zo maar zou kunnen uitgroeien tot Daniel Kehlmanns oerboek. Hij knikt. ,,Dit is een boek over het eigen schrijven, waarin het eigen schrijven nauwelijks ter sprake komt.”

Ook persoonlijke verhalen ontbreken. Met twee kleine uitzonderingen. In de eerste lezing stipt hij kort aan hoe zijn vader in de periode kort na de Tweede Wereldoorlog, in een door het Derde Rijk vervolgde familie, moest meemaken dat veel oud-nazi’s doodleuk op een nieuwe positie terecht kwamen. ,,Deze periode van verdringing heeft me altijd gefascineerd. Ik leg de verbinding niet direct, in plaats daarvan spreek ik over Peter Alexander.” Hij beschrijft de wonderbaarlijk lege, oppervlakkige niksheid van de films van Alexander, de decennialang meest populaire Duitse entertainer van na de oorlog.

LEO PERUTZ
In de vijfde lezing geeft Kehlmann aan hoe schatplichtig hij is aan Leo Perutz (1882-1957), de Oostenrijkse schrijver met Joods-Spaanse wortels wiens werk in Nederland in de jaren negentig werd vertaald. Met weinig respons. ,,Dat is in Duitsland helaas ook zo. Hij is nog altijd een Geheimtipp. Net als Heimito von Doderer: alleen vereerd door liefhebbers. Belangrijk is wel dat alles van Perutz leverbaar is, in hardcover en in Taschenbuch. Dat is niet vanzelfsprekend. Het is een privilege dat alles er nog is. In zoverre is hij niet vergeten. Alleen, gelezen wordt hij niet. Voor mij is een van de grootste Duitse schrijvers van de vorige eeuw. Der Schwedische Reiter is een mateloos meesterwerk. Een hoofdwerk van de 20e eeuw in Duitse literatuur.”

Kehlmann vader heeft drie boeken van Perutz voor televisie bewerkt. ,,Een daarvan heeft hij geregisseerd. Daarom voel ik ook een persoonlijke betrokkenheid bij de Perutz-receptie.”
Het is om gek van te worden, zegt hij. ,,Er zijn schrijvers bij wie hun onbekendheid tot hun wezen behoort. Die kun je niet bekend maken, wat zeer onterecht is. Ik ben nu zo ver dat ik zeg: als de wereldformule zou worden ontdekt, de formule die het bestaan van het universum verklaart, en die zou worden gepubliceerd in een artikel over Leo Perutz, dan bleef de wereldformule onopgemerkt. Helaas.”

Daniel Kehlmann: Je had moeten gaan
Vertaling: Josephine Rijnaarts
96 blz, 16,99 (hardcover)
Querido

Daniel Kehlmann: Kommt, Geister
Frankfurter Vorlesungen
170 blz., 11,99 (paperback)
Rowohlt