Gieren van het lachen wordt het niet, maar de expositie Yoko Ono. Music Of The Mind in Düsseldorf is goed voor een glimlach. Het is ook echt haar tentoonstelling, niet die van haar Beatle, al is Peace Is Power nog altijd de boodschap.
Ze probeert zich goed te houden en lange tijd lukt dat. Yoko Ono (nu 92) zit op haar knieën op een podium, het is 21 maart 1965 en om de beurt komt iemand uit het publiek om, met een schaar die aan haar voeten ligt, een stuk van haar kleding af te knippen. Een performance die ze voor het eerst een jaar eerder had uitgevoerd.
Conceptuele kunst. Zij zit, het publiek knipt.
Aan de kont van de conceptuele kunst hangt niet de lach, maar de ernst. Vandaar die stoïcijnse blik. Het gaat hier ergens om, al moet de toeschouwer die ‘boodschap’ (dit is mogelijk te zwaar uitgedrukt) zelf bedenken.
Ongewoon is het wel. Yoko Ono speelt graag met het gewone, wat overigens een ingewikkelder begrip dan we denken. Wat is gewoon? – en kijk hoe weinig de kunst maar hoeft te doen om daar vraagtekens bij te plaatsen.
De performancekunstenaar, die hier samenvalt met de bedenkster van het idee, laat het ongewone over zich komen alsof het de gewoonste zaak van de wereld is.
(In dit verband: op foto’s is te zien hoe ze bij een verhuizing ‘ochtenden’ aanbood. Af te halen: stukken van een gevallen melkfles. Gewoon omdat het kan. Ze heeft in het begin van het loopbaan niet voor niets met Duchamp samengewerkt).
Terug naar de performance: mannen en vrouwen komen een voor een het podium op. Ze knippen een stuk mouw af van het vest dat ze draagt. Sommigen een groot stuk, anderen zijn bescheiden.
Steeds die uiterlijk onbewogen blik, starend naar een willekeurig punt in de verte, ergens achter het publiek waarschijnlijk.
Maar dan is het de beurt aan een man in een wit overhemd en hij is brutaler. Voortvarend neemt hij de schaar ter hand en knipt flinke stukken af, en niet van het vestje, dat al behoorlijk gerafeld is, maar van het dunne hemdje eronder – we zien ook de bh die Ono draagt.
Hij knipt langs haar buik, wel voorzichtig maar niet langer subtiel. Het levert de eerste beweging in de wenkbrauwen van Ono op. De bladen van de schaar bewegen langs de grenzen van het private. Vervolgens zet hij resoluut de schaar in een bh-bandje. Ono’s blik verandert. De blik gaat omhoog. Moet dit, hoe ver gaat dit?
Het andere bh-bandje. Haar handen vouwen zich onder haar borsten; haar blik is allang niet stoïcijns meer.
De film hiervan duurt 8 minuten en 27 seconden. De vraag is of Ono deze performance gelukt vindt of mislukt. Hield de strengheid van het concept eigenlijk niet in dat haar blik niet zou veranderen, wat er ook zou gebeuren? Of is het fronsen en de lichte ongerustheid in haar ogen juist het teken dat er een grens is tussen het toelaatbaar-algemene en het eigene?Haar uitleg bij Cut Piece, zoals de performance heet, is dat zij, in tegenstelling tot kunstenaars die alleen maar geven, het publiek de kans wil bieden iets te nemen.
In 2003 heeft ze daaraan toegevoegd dat deze performance ‘tegen ouderendiscriminatie, racisme, seksisme en geweld’ is gericht.
De film is onderdeel van de tentoonstelling Yoko Ono. Music Of The Mind die tot 16 maart te zien is in K20 – Kunstsammlung in Düsseldorf. De tentoonstelling was eerder in Londen te zien. Een carrière van zo’n 70 jaar komt voorbij, hoofdzakelijk in zwartwit. En ook echt over Yoko Ono. Logisch, maar buiten de conceptuele kunst is ze pas bekend geworden door haar relatie met John Lennon. Hij kan niet ontbreken, gezien bijvoorbeeld hun gezamenlijke acties voor vrede – ze lagen een week in bed in het Amsterdamse Hilton, een krantenstuk van Han den Hollander hierover ligt in een vitrine.
Maar het is gelukkig niet zo dat wanneer de Beatle in beeld verschijnt de aandacht naar hem wordt verlegd.
Yoko Ono heeft de ernst van conceptuele kunst een aantal keren weten te relativeren en doorbreken. Een wit schilderij ophangen met een gat erin en de bezoekers uitnodigen elkaar door het gaat heen de hand te schudden, is aardig. Een kamer tentoonstellen waarin alle meubilair en andere spullen erin in de lengte doorgezaagd zijn zodat alles maar half is, is goed voor een glimlach.
Blote billen doen het ook altijd goed. Ze heeft ooit 200 mensen uit de kleren weten te praten en hun blote achterwerken gefilmd, vijftien seconden per persoon, van dichtbij, in beweging. Dus de billen lopen. Behaard, glad, dik, sexy. Boven de bank bij de film zijn flarden van de gesprekken te horen met de eigenaren van de billen, maar wel zo gemonteerd dat de stemmen niet bij de billen horen die op dat moment deinen op de muur. Tot haar geluk werd de film in Engeland verboden – altijd goed voor publiciteit en belangstelling zodra de ban is opgeheven. ‘A film of many happy endings’.
Grappig ook dat ze in 1971 publiek naar het MOMA wist te lokken door te beweren dat ze er honderden geparfumeerde vliegen had losgelaten. Het museum wist nergens van, maar het was ook niet zo. Dus kon haar weinig worden kwalijk genomen. Ze liet de bezoekers buiten filmen met de vraag wat ze van de tentoonstelling hadden gevonden.
Andere opstellingen zijn weinigzeggend. Een keukentrap die tot niets leidt. Een Striptease Piece, behorend bij Cut Piece, is een drietal stoelen. Veel teksten ook. Aanwijzingen. Ideeën.
En ergens in dit verhaal is daar John Lennon. Hij zag in haar een uitweg uit de Beatles en uit zijn huwelijk. Samen gingen ze voluit voor vrede. Give peace a chance. Tv-beelden, de muziek, de posters die ze in steden lieten ophangen: WAR IS OVER (if you want it). Maar het blijft haar show. Wel is ze hun gezamenlijke boodschap blijven uitdragen. Aan de buitenmuur van K20 staan de bepalende begrippen in grote kapitalen: PEACE is POWER.
Yoko Ono. Music Of The Mind is tot 16 maart te zien in K20 – Kunstsammlung in Düsseldorf.