Nederlandse tongbrekers als ‘De kat krabt de krullen van de trap’ duiken op in de schitterende roman Zwarte september van Sandro Veronesi. Die tongbrekers stonden vast niet in het Italiaanse origineel. Vertaalster Welmoet Hillen was gaarne bereid uit te leggen hoe zij daarmee is omgesprongen.
Vertaalster Welmoet Hillen bleef zo dicht mogelijk bij Sandro Veronesi’s
tongbrekers, maar voegde ook rustig ‘de kat krabt de krullen van de trap’ in.
‘Als het tijdens het puzzelen een te ‘normale’ zin werd,
moest ik het over een andere boeg gooien.’
De eerste tongbreker, op p. 129, is geen van oorsprong Nederlandse. Heb je die zelf bedacht of heb je je, al dan niets deels, gebaseerd op wat Sandro Veronesi daar heeft geschreven?
De eerste tongbreker, op p. 129, is geen van oorsprong Nederlandse. Heb je die zelf bedacht of heb je je, al dan niets deels, gebaseerd op wat Sandro Veronesi daar heeft geschreven?
Welmoet Hillen: ‘‘Donkere dagen dreven door dichte dalen doordat dromende dwazen duurzame dammen doorbraken en daarbij dolend door duistere dampen dartelden.’
Deze tongbreker over de dromende dwazen heb ik zelf bedacht, maar ik heb het wel gebaseerd op het origineel. Daar stond:
‘Senza creanza danzava una danza azzannando una lenza senza decenza e sguazzando d’avanzo di dopopranzo.’
Vertaling: ‘Zonder manieren danste hij een dans terwijl hij zonder fatsoen zijn tanden zette in een vislijn en spartelde in overvloedige resten van de lunch.’
‘Deze rare zin wordt door Veronesi opgevoerd als een slecht uit het Engels vertaalde tongbreker waarbij geen rekening wordt gehouden met betekenis en stijl. Ik heb ervoor gekozen bepaalde elementen uit de Italiaanse onzin-zin te behouden, namelijk de klank, (veelvuldig gebruik van de letters d en a), de cadans en de lengte. Daardoor is mijn tongbreker vergelijkbaar met de Italiaanse.
‘Verder was het natuurlijk essentieel dat de betekenis nergens op sloeg en niets te maken had met kou of vorst, zoals het origineel amidst the midst . Die ‘slechte’ Italiaanse vertaling neemt geen enkele van die elementen over, dus dat kon ik ook niet doen. Als het tijdens het puzzelen een te ‘normale’ zin werd, moest ik het over een andere boeg gooien.’
‘Italianen zijn sneller geneigd om Engelse vermeldingen
naar hun eigen taal te vertalen dan wij’
Ook op p. 129 staat een bekend Engels rijmpje. Omdat Veronesi die zelf al ‘de Engelse tongbreker’ noemt, kon je die zo uit het Engels overnemen?
‘Veronesi heeft de Engelse tongbreker amidst the midst… onvertaald overgenomen uit Donovan’s Brain (van Curt Siodmak – red.). Dus dat kon ik ook aanhouden. Later vermeldt hij de Italiaanse vertaling van diezelfde tongbreker dat die in It van Stephen King werd gebruikt. Die heb ik vertaald met ‘de knecht van de kapper’ (pagina 133) omdat die werd gebruikt in de meest recente Nederlandse vertaling van It die ik kon vinden en die in Nederland ook bekend is. Ook de tongbreker over Betty Botter was door Veronesi in het Engels vermeld, dus die kon ik overnemen.
‘Los van deze voorbeelden: Italianen zijn sneller geneigd om Engelse vermeldingen naar hun eigen taal te vertalen dan wij. Wat ik daar als Nederlandse vertaler mee doe, hangt af van de bekendheid van het fragment. Houston, we have a problem zou ik bijvoorbeeld in het Engels opnemen en niet naar het Nederlands vertalen. Ich bin ein Berliner zou ik in het Duits laten staan.’
De twee bekende Nederlandse tongbrekers op p. 132., ‘De koetsier poetst de postkoets met koetspoets’ en ‘De kat krabt de krullen van de trap’, zijn daar Italiaanse versies van? Zo niet, heb je dan als vertaler de vrijheid voor deze te kiezen?
‘Hoofdpersoon Gigio Bellandi zegt hier dat hij een tongbreker zoekt, maar niet één die te pas en te onpas van stal wordt gehaald. Veronesi haalt vervolgens twee ‘standaard’ Italiaanse tongbrekers aan:
‘Se arcivescovo di Costantinopoli si disarcivescoviscostantinopolizzasse, vi disarcivescoviscostantinopolizzereste voi come si è disarcivescoviscostantinopolizzato l’arcivescovo di Costantinopoli?’
Vertaling: ‘Als de aartsbisschop van Constantinopel zou aftreden als aartsbisschop van Constantinopel, zouden jullie dan aftreden als aartsbisschop van Constantinopel zoals de aartsbisschop van Constantinopel is afgetreden als aartsbisschop van Constantinopel?’
(‘Aftreden als aartsbisschop aartsbisschop van Constantinopel’ is in deze Italiaanse tongbreker samengetrokken tot één wederkerend werkwoord, dus zoiets als “zich ontaartsbisschopvanconstantinopolissen”).
‘Veronesi vermeldt hier niet de hele tongbreker, maar verwijst er simpelweg naar als ‘de aartsbisschop van Constantinopel’. Ik kon geen lange Nederlandse tongbreker bedenken die zo bekend was dat de eerste woorden al genoeg waren, dus heb ik gekozen voor de koetsier en de postkoets.
‘En dan de kat. Er staat in het Italiaans:
Sopra la panca la capra campa, sotto la panca la capra crepa.
Vertaling: ‘Boven de bank weet de geit zich te redden, onder de bank gaat de geit dood.’
‘Deze tongbreker is qua bekendheid vergelijkbaar met onze kat-krullen en daarom heb ik hiervoor gekozen.’
Overleg je dit soort kwesties met de auteur?
‘Overleggen met de auteur doe ik regelmatig, maar meestal niet over dit soort vertaalkwesties, waarbij het gaat om de creativiteit in de doeltaal. Hij kan niet aanvoelen welke Nederlandse tongbrekers het meest passen bij zijn Italiaanse keuze. Wat belangrijker is, is dat de Nederlandse tongbreker dezelfde functie heeft als de Italiaanse, dus het moet echt een tongbreker zijn en die moet in Nederland algemeen bekend zijn.’
Welmoet Hillen: ‘Mijn ultieme streven is altijd om
mijn eigen tekst hetzelfde reliëf te geven als het origineel,
dus op dezelfde plekken pieken en dalen’
Op p.131 schrijft hij: ‘…ik leerde haar de gouden regel van de vertaler: je kunt het rijm weglaten, of zelfs de betekenis van een zin, mocht dat nodig zijn, maar je mag nooit de functie kwijtraken. Elke zin, zelfs de meest onduidelijke, wordt bedacht met een doel, dus om een bepaalde functie te vervullen: de belangrijkste taak van de vertaler is om die functie niet te verloochenen.’ Een opmerking van Gigio, maar we mogen aannemen dat hier de auteur even zelf aan het woord is.
‘Ik ben het hier in principe mee eens: het behouden van de functie van een woord of zin is de belangrijkste taak van een vertaler. Je probeert altijd je zinnen hetzelfde gewicht te geven als in het origineel. Als een woord bewust fout wordt gespeld, of een personage kromme taal spreekt, vertaal ik dat ook zo. Als er ergens een woordgrap wordt gemaakt, doe ik dat ook. Als dat niet kan, in die zin niet mogelijk is, probeer ik het in de zin ervoor of erna te doen, of de zin door middel van woordkeuze wat uitgesprokener te maken, zodat hij net zo opvalt als de zin in de brontaal.
‘Ik zie de tekst van zo’n roman voor me als een soort berglandschap, of de skyline van een stad: mijn ultieme streven is altijd om mijn eigen tekst hetzelfde reliëf te geven als het origineel, dus op dezelfde plekken pieken en dalen, als je begrijpt wat ik bedoel. Dat gezegd hebbende vind ik zijn voorbeeld hier ietwat ongelukkig gekozen, aangezien rijm in mijn ogen deel uitmaakt van die functie. Als hij een zin gebruikt die rijmt, doe ik dat ook. Want dat doet hij niet voor niets – althans, daar mag je bij een auteur van dit kaliber van uitgaan.’
Sandro Veronesi: Zwarte september. Roman. 270 p’s. Prometheus.
Vertaling: Welmoet Hillen. Van Veronesi vertaalde zij eerder Commandant en De kolibrie.
Foto: copyright Marco Delogu