Daniel Kehlmann is een veelgevraagd spreker. In november 2016 verzorgde hij de Van der Leeuwlezing in Groningen: De heks is dood *. Jammer dat die nou net ontbreekt in de essays en lezingen die zijn samengebracht in Sorgt, dass sie nicht zu zeitig mich erwecken.
Interessant aan Daniel Kehlmann is (ook) dat hij zijn romans vaak omringt door de theorie erachter en wat hem naast het schrijven ervan aan gedachten heeft gebracht. Ook is hij open over de research die aan het schrijven vooraf gaat.
Dat hij ooit een roman zou publiceren die zich zou afspelen in de filmwereld liet zich uittekenen, wat niet wil zeggen dat die roman, Lichtspel, voorspelbaar werd.
In Groningen in 2016 wilde hij er niet veel over zeggen, alleen dat hij een jaar in New York zou verblijven met stipendia van de New York Public Library en The Dorothy and Lewis B. Cullman Center for Scholars and Writers.
Daar is dus Lichtspel uit voortgekomen, zijn grote roman over filmregisseur G.W. Pabst die zijn ziel met veel tegenzin, maar voor zijn gevoel uiteindelijk onoverkomelijk, aan de nazi’s had verkocht. De beloften van Goebbels kon hij niet weerstaan. Ook in Groningen ging het al over film. Hij sprak over The wizard of Oz.
Nadat hij zijn vijf Frankfurter Vorlesungen, bijeengebracht in het kleine maar voor wie Kehlmann wil begrijpen essentiële Kommt, Geister, al meteen begon met een opmerking over de films van het Duitse fenomeen Peter Alexander, sprak/schreef hij in zijn recente bundel Sorgt, dass sie nicht zu zeitig mich erwecken ook veel over film.
Een maximum aan waarheid
Meteen in het eerste stuk is het raak. De lezing die hij in 2022 hield in Marbach – de titel is de titel van de bundel – draagt als ondertitel ‘Über Historie und Erfindung’. Kehlmann komt aan het eind te spreken over de figuur Alexander von Humboldt, waar hij zijn doorbraak-roman Het meten van de wereld aan had opgehangen.
Met verwijzingen naar romanfiguren die waren gebaseerd op historische figuren, zoals Simón Bolivar bij García Márquez, durft hij de stelling aan dat ‘zijn’ Humboldt meer op de echte Humboldt lijkt dan de ‘marmorblassen Helden der vielen Festschriften’. De verbeelding wist niet zozeer veel waarheid uit, het laat ook waarheid naar voren treden. Maar daar zit een maximum aan, het gaat niet ongebreideld.
Zo heeft Humboldt ooit een onbekende apensoort ontdekt en beschreven. Echt gecharmeerd is hij er niet van, al geeft -ie het dier wel zijn naam: Simia albifrons Humboldt.
En dat nu, sprak Kehlmann, kon hij niet gebruiken voor zijn roman. Omdat Humboldt het komische van de hele scene was ontgaan.
‘Het was alleen grappig omdat het waargebeurd is, als bedenksel is het te zwak.’ Hij legt uit waarom:
‘Weil in einem Roman selbst das ganz und gar Wahre nicht tauglich ist, wenn es nicht Erfindung, und zwar gurte Erfindung, sein könnte, durfte ich dieses sprechende Detail aus Humboldts Reisebeschreibung niet verwenden.’
Hij heeft er lang over nagedacht, maar het ging niet. ‘Fictie moet plausibel zijn, mag niet overdrijven, moet de regels van de dramaturgie volgen. Alleen de werkelijkheid moet niets.’
Beethoven in Mauthausen
De werkelijkheid is zichzelf en dat komt bijzonder fraai tot uitdrukking in de lezing waarmee Daniel Kehlmann in september 2018 het Brucknerfest in Linz heeft geopend. Een schitterend geschreven lezing over de uitvoering, achttien jaar eerder al, van Beethoven’s Negende in het voormalige concentratiekamp Mauthausen.
De Wiener Philharmoniker speelde de Negende. Beter wordt het niet. ‘Betoverend was het’, waar ook de uitgekiende belichting in mee speelde. Tot de werkelijkheid doordrong. Na afloop kon het publiek niet weg. Eerst waren er al medewerkers van de beveiliging zichtbaar geweest. Hun silhouetten leken op die van kampbewakers in hun torens. En toen werd iedereen eraan herinnerd dat een concentratiekamp geen uitgangen en zeker geen nooduitgangen heeft.
Weg de betovering. ‘Die simple Erkenntnis, die mich damals im Steinbruch überfiel, war die, dass dieser Steinbruch real war. Er was aus Stein. Er war kein Sinnbild. Er was so wirklich, so solide, wie nur irgendetwas sein kann’.
Ook in Der Apfel, den es nicht gibt, waarin hij over Vermeer sprak, en over Spinoza en Galilei, gaat het over de werkelijkheid. ‘Die Wirklichkeit ist ein Labyrinth, dessen Verwickelungen wir nicht verstehen, aber darstellen können. Dafür gibt es die Kunst’.
De kunst kan de werkelijkheid zelfs verdubbelen, kijk maar naar ‘Apelles schildert Campaspe’ van Willem van Haecht: een schilderij over het schilderen van schilderijen – het Mauritshuis had het uitgeleend aan Frankfurt.
(tekst gaat verder onder de illustratie)
Mauritshuis, Den Haag
Over Trump, de eerste periode
Scherp, en tegelijkertijd grappig doordat de werkelijkheid hem ook hier heeft ingehaald, is wat hij schreef begin 2017 toen Donald Trump de eerste keer president werd. Wat hij over de republikeinen opmerkte is nog steeds woord voor woord waar. Hij heeft er voor de boekuitgave een heel kort naschrift aan toegevoegd. Zijn voorspelling dat Trump nucleaire wapens zou gaan inzetten is geen waarheid geworden. ‘Dafür ist vielleicht Dankbarkeit angebracht’.
Mooi, dat ‘vielleicht’. Hopelijk kan hij over enige tijd zoiets toevoegen aan zijn lezing over AI. Hij ziet het somber in en roept de EU op grenzen te stellen. ‘Noch kan man etsas unternehmen. Aber wahrscheinlich nicht meer lange’.
Daniel Kehlmann: Sorgt, dass sie nicht zu zeitig mich erwecken. Essays und Reden. 303 p’s. Rowohlt.
* De Van der Leeuwlezing (Engelse versie) staat wel op de site van de organisatie.