De drukgeschiedenis van Kastanje a/d Zee van A.F.Th. van Heijden is interessanter dan het verhaal. Waarom is dit boek na acht jaar alsnog gepubliceerd, in een tijd dat erotiek onder een vergrootglas ligt?
De meest indrukwekkende kastanje in de literatuur van deze eeuw – millennium kan ook, maar er komt nog zo veel tijd dat bescheidenheid ons past – is de American chestnut in The Overstory, de sublieme, verontrustende roman van Richard Powers waarin familiegeschiedenissen zijn gekoppeld aan bomen.
Deze kastanje is de meest eenzame die er is. Waar andere bomen in de roman met elkaar communiceren, met name en vooral via hun wortels, moet deze het doen zonder zijn soortgenoten. Het zaad waar deze boom aan is ontsproten is bij toeval zo ver van de soort verwijderd tot wasdom gekomen dat er geen contact mogelijk is. Het is ook een zegen, tot op zekere hoogte. Wanneer een ziekte de andere kastanjes verwoest en de soort uitroeit, staat deze ene te ver weg en zo kan het virus dit exemplaar niet bereiken.
Maar is het ook de oudste eenzame kastanje uit de literatuur? Ja en nee. Powers’ boek is uit 2018, maar twee jaar eerder schreef A.F.Th. van der Heijden al over een kastanje die het zonder soortgenoten moet stellen. In Kastanje a/d Zee.
Eerste druk 176 exemplaren
Theoretisch is het mogelijk dat Powers deze Hollandse kust-kastanje kende, maar die kans is klein, want het boek van Van der Heijden werd verspreid in een oplage van slechts 176 exemplaren, ter ere van de 65ste verjaardag van de auteur – en ook nog in het Nederlands – en nog afgezien van de vraag of Powers ook maar enige interesse zou hebben in dit werkje. Ondanks het zeer exclusieve karakter was het toen al wel degelijk onderdeel van De Tandeloze Tijd, de eeuwige cyclus waar Van der Heijden aan componeert: deel 7.
Niet leuk voor de trouwe lezers van de cyclus, slechts 176 exemplaren. Maar nu het wel is verschenen, in een handelseditie, is duidelijk waarom het exclusief voor bibliofielen was bedoeld. Bibliofielen van een bijzondere soort ook, mogelijk zo solitair als de laatste American chestnut.
Het is een erotische tekst. Zo een voor onder de toonbank, overhandigd in een neutrale papieren zak, bruin van een onbestemde teint, door een handelaar die een veelbetekenende blik met de dolgelukkige ontvanger wisselt, een ontvanger die vervolgens schielijk de winkel verlaat – mogelijk via de achterdeur of anders was de afspraak gemaakt voor een speciaal avonduur waarop het slot even voor hem alleen van de deur ging – en zijn hoed drukkend het stoutmoedige kleinood naar zijn boudoir brengt om het daar met witte handschoenen te openen. Zo ongeveer zou Jean Des Esseintes het doen, hij uit À rebours van J.K. Huysmans, vertaald door Jan Siebelink als Tegen de keer.
Onderzoek naar obsessieve jaloezie
In Kastanje a/d Zee behandelt Van der Heijden de jaloezie. Aan de hand van het hoofdpersonage van De Tandeloze Tijd, Albert Egberts die in 1975 volledig geobsedeerd was door Marike de Swart – we kennen het stel uit De gevarendriehoek, het tweede deel van De Tandeloze Tijd – en al evenzeer door zijn rivaal, al dan niet denkbeeldig, Hans Krop, de man die alles mee heeft, althans fysiek.
Wanneer Krop eenmaal van zijn dikke brillenglazen is verlost, heeft hij de keuze uit vele jonge vrouwen. En Albert vreest dat Krop ook Marike ziet zitten of haar zelfs al heeft bezeten wanneer hij aan het begin van het boek, na de proloog, pardoes haar kamer binnendringt en naar Krop’s sporen op en in haar zoekt – terwijl Albert en zij dan al enkele maanden uit elkaar zijn.
De titel is deels ontleend aan de tijd dat Albert en Marike voor de liefde een door Albert ontdekte Kaukasiche kastanje bezochten ergens aan de Noordzeekust. Kastanje a/d Zee is de merknaam van het geurtje dat Marike de Swart gebruikt.
Van der Heijden wil alle kanten van jaloezie onderzocht hebben en zo laat hij Albert bijvoorbeeld hopen dat hij van de jaloezie te genezen valt door Krop juist met Marike in actie te zien. Enfin, zo’n boek, en dat dan in de bekende barokke stijl die de reeks, en de boeken buiten de cyclus, van de auteur kenmerkt.
Erotische trilogie met Stemvorken en Zogkoorts
Interessant is vooral waarom Van der Heijden nu met deze publieke uitgave komt. Of hij het zo heeft bedoeld of niet, we zouden Kastanje a/d Zee ook als een van de drie boeken in een erotische trilogie kunnen zien. De laatste drie publicaties van Van der Heijden behandelen allemaal aspecten van de erotiek.
In deel 8 van De Tandeloze Tijd, getiteld Stemvorken, ging het over een amour fou van twee bekende vrouwen uit de reeks: Zwanet en Corinne, die een onderzoek deden naar de ins and out, naar de grenzen en uiterwaarden, de diepere lagen en opperste euforie van de vrouwenliefde. Daar kwam een vervolg op, Zogkoorts, officieus dan wel officieel deel 13 in de reeks, waarin Zwanet en Corinne een kinderwens aan hun relatie proberen te kopellen. (Het boek is niet eens door Van der Heijden’s vaste uitgever uitgegeven).
En nu, als we de chronologie van de publieke uitgaven aanhouden, Kastanje a/d Zee. Drie maal erotiek, als een soort thematische uitsnede uit de grote reeks, met drie na elkaar gepubliceerde teksten waarin een totale seksuele obsessie de personages voortstuwt, belaagt en kwelt.
Hoe dit boek valt in dit tijdgewricht?
Als in deze actiemaand van Heel Nederland Leest al vraagtekens worden gesteld bij Joe Speedboot, van Tommy Wieringa, hoe moet Kastanje a/d Zee dan worden ontvangen? Wieringa werd ‘slutshaming’ voor de voeten geworden bij de beschrijving van PJ, die vriendin is van de hele vriendengroep. In de verfilming van Oek de Jong’s Hokwerda’s kind werd het vrouwelijke hoofdpersonage sterker neergezet dan in de roman was gebeurd. Want dit is een andere tijd dan toen de roman verscheen, is dan de redenering.
Klein bier waarschijnlijk vergeleken bij de erotiek in dit boek van Van der Heijden – waarmee ik me verre hou van een oordeel over hoe Marike wordt neergezet en beschreven, ik redeneer al heel snel dat het in 1975 wel zo ging of dat het fictie is, et cetera, en dat in de literatuur wat mij betreft zo ongeveer alles mag.
Het is niet zonder betekenis, en niet zonder ironie, dat Van der Heijden met de uitgave van dit boek, nu, in deze tijd, haast een rebelse daad stelt. Kijk wat ik durf! Tegen de keer! Spijtig is wel dat de literaire kwaliteit niet het niveau haalt van de voorgaande delen in de reeks. Dat zou het pas echt een daad van verzet zijn geweest. Fijn om ook dit deeltje te kennen, maar het had ook binnen de boudoirs mogen blijven.
A.F.Th. van der Heijden: Kastanje a/d Zee. Querido