‘Mijn vader is zijn foto’s geworden’

Nog één keer, toch nog één keer schrijft David Vann over de zelfmoord van zijn vader, zoals hij in diverse eerdere romans deed, te beginnen in de klassieker Legende van een zelfmoord. ,,Zo dichtbij kom je alleen via de literatuur.”

door THEO HAKKERT

David Vann (52) grist het boek van tafel, Heilbot op de maan, en bladert naar het laatste verhaal, ‘Schutting’. Hij is een man van vele woorden, hij praat snel bovendien. Maar nu is hij toch even stil. ,,Weet je dat hier de eerste regels staan die ik ooit heb geschreven naar aanleiding van de zelfmoord van mijn vader?”
Hij leest ze voor. In het Nederlands staat er: ‘Mijn vader kwam thuis om zelfmoord te plegen. Hij wilde dat wij het zouden zien.’
Langzaam slaat hij het boek dicht. ,,Toen was ik 18, 19 misschien. Dit is het begin van een novelle van zo’n zestig pagina’s. Ik heb er drie pagina’s uitgelicht. Een sampler van mijn eerste novelle, en die komt helemaal aan het eind. Nadat ik voor de laatste keer over mijn vader heb geschreven, staan daar nog mijn vroegste regels over hem.”
Mooi dat hij er een beetje beduusd van is. ,,Waarom heb ik dit niet in het voorwoord vermeld?”

Ja, Heilbot op de maan, de nieuwe David Vann, heeft een voorwoord. En een dankwoord. Bovendien staan er, om de roman heen, zeven korte verhalen in. Wat de structuur van het boek doet lijken op die van Legende van een zelfmoord (uit 2008). Dat was een korte roman, een novelle, zo je wil, omgeven door verhalen.
Het onderwerp is ook hetzelfde. David Vann’s vader, Jim, pleegde zelfmoord toen zijn zoon 13 jaar oud was. Zelfmoord komt veel voor in de geschiedenis van de familie Vann.  David Vann’s stiefmoeder verloor haar ouders door een moord gevolgd door een zelfmoord. Wie had gedacht dat hij – met alle respect – wel een keer klaar was met dit thema heeft het mis. Overigens is die gedachte niet zo gek, want in 2017 verscheen de roman Klare lucht zwart, een bewerking van Euripides’ klassieke stuk over Medea, Jason en het Gulden Vlies.
Toch is er nu andermaal een roman met aanpalende verhalen, geïnspireerd op de zelfmoord van zijn vader. De vraag ligt voor de hand: waarom?

David Vann: ,,Het is inderdaad twintig jaar geleden. Dit is wat ik altijd had overgeslagen. Verre van mij had gehouden. Het verhaal van mijn vader, het verhaal dat hem volgt tot aan zijn einde. Ik probeer hier zo dicht mogelijk bij zijn wanhoop te komen en te begrijpen hoe zijn geest werkte aan het eind. Het wachtte op mij. Ik zou het uitgesteld hebben tot nooit, omdat ik wist dat het pijn zou doen.”

,,En ik zou er ook niet naar terug zijn gegaan als ik niet van mijn stiefmoeder haar verhaal had gehoord. Zij had, toen ze met mijn vader in een hotelkamer was, het pistool gezien. Ze was er bij tegen het einde. Ze zag het pistool en wist onmiddellijk: dat pistool is voor mij bedoeld. Hij zou eerst haar doodschieten en dan zichzelf, dat wist ze. Hij was van plan iemand mee te nemen.”

,,Dat beeld. Stiefmoeder, vader, hotelkamer, pistool. Elf maanden nadat zij haar ouders had verloren door moord en meteen daarna zelfmoord. Ik had nog nooit over die mogelijkheid nagedacht. Ik besefte dat ik ook heel veel nog steeds niet wist over wat er aan het einde was gebeurd.”

Volledig fictie
,,Ik was nog maar 13. Ik had voordat het gebeurde maar een paar gesprekken met hem gehad. Daarom is dit boek ook volledig fictie. Ik kon het me alleen maar inbeelden, me inbeelden hoe de gesprekken van deze mensen konden zijn geweest. Het was moeilijk voor mij om hem na al die jaren terug te halen. In mijn hoofd zie ik hem niet filmisch. Ik heb geen bewegend beeld meer van hem, zie hem niet rondlopen, hoor hem niet praten. Hij is de foto’s geworden die ik van hem ken. Mijn vader is zijn foto’s geworden. Ik ben hem kwijt. Ik hoor hem niet meer. Zo jammer.”

,,Dus is het personage veel meer fictie dan ik zou willen. Ik heb geen research gedaan, geen familieleden geïnterviewd, geen poging gedaan om accuraat te zijn. Wat ik heb geprobeerd is voor mezelf een beeld te scheppen van hoe het had kunnen zijn aan het einde. Door alle mogelijkheden na te gaan van wat en wie hij had kunnen zijn.”

Echte namen
,,Ik heb de echte namen van onze familie gebruikt omdat het belangrijk is om over onze afkomst en achtergronden te spreken. Ook alle plaatsen en plaatsnamen zijn echt. De kleding die iedereen draagt, het eten, de bonen op het fornuis, alles. Maar de gesprekken zijn fictie. Ik ben daar domweg nooit bij geweest.”
Met een lach: ,,Ik betwijfel of mijn grootvader zo veel zou hebben gezegd. In dit boek praat hij meer dan hij bij leven deed. Maar ik wilde meer van hem horen. Ik wilde iedereen horen, zodat ik kon begrijpen wat er is – of kon zijn – gebeurd in het echte leven. Vragen heeft geen zin. Mijn oom bijvoorbeeld leest mijn boeken niet. Hij wil ook niet met mij over mijn vader praten. Het is onderzoek naar wie wij waren. Hoe we gefaald hebben. Hoe we om zijn gegaan met schuld.”

Schuldig
,,Want ik voelde me schuldig, decennia lang, want mijn vader had mij gevraagd een jaar met hem in Alaska door te brengen. Had ik ja gezegd, dan had hij langer geleefd. Al heb ik ook net zo lang geloofd – en ik vind dit nog altijd – dat mensen zich niet schuldig moeten voelen na een zelfmoord. Schuld is niet fair. Niemand heeft deze zelfmoord veroorzaakt.”

,,Het is ook wat egoïstisch om te denken dat je een grote rol hebt in iemands leven. Als zoon van 13 heb ik een kleinere rol in zijn leven gehad dan ik zelf altijd heb gedacht. De rol van de volwassenen om hem heen was groter. Met hen kon hij direct spreken over wat hem dwarszat, pijnigde, over zijn wanhoop. Hij heeft dat voor mij en en mijn zuster allemaal verborgen. Deze roman heeft mij geleerd, of doen beseffen, dat mijn rol veel kleiner was dan ik dacht voordat ik aan het schrijven begon.”
Lachend, zijn gezicht klaart helemaal op: ,,En dan krijg je uiteindelijk zo’n easy read als dit.”

Strijd
,,Aan dit boek heb ik twee keer zo lang geschreven als aan mijn andere boeken. Ik schrijf altijd snel. Of, en dit klopt: alles wat ik heb gepubliceerd heb ik snel geschreven. De rest ligt er nog. Dit is mijn traagst geschreven boek. Een strijd van twee jaar. Ik heb veel gehuild, veel getwijfeld of ik dit moest doen en of ik moest doorgaan. Maar het idee dat mijn vader mogelijk eerst anderen zou hebben doorgeschoten, mij ook… Ik moest dicht bij geloofwaardige wanhoop komen. Het was moeilijk de afdaling mee te maken. En natuurlijk was ik bang voor zijn laatste momenten. Bang om me dat voor te stellen. Ik citeer helemaal tegen het eind een echte brief die hij als jongetje had geschreven aan zijn oom Frank. Ik hoop dat je als lezer voelt hoe hij moet hebben gemerkt dat hij zijn oude ik niet meer was.”

Ik-vorm
,,Schrijven in de ik-vorm? Dat lukte me niet. Het voelde als een leugen. Een paar pagina’s maar en toen ben ik gestopt. Ik moest hem van buiten zien. Dicht er op, maar ik moest hem beschrijven, zijn bewegingen. Ik dacht dat ik-persoon dichterbij was, maar indirect is veel beter. Dan kun je zien hoe de gedachten invloed hebben op hun lijf, en zie je niet alleen de binnenkant van het hoofd. Ik zie hem beter, en ik denk de lezer ook. In de ik-vorm zou de ultieme stap zijn, ik weet het, maar ik had de ademruimte nodig.”

Heilbot op de maan
,,Heilbot op de maan, het verhaaltje dat hij ergens in het boek vertelt, heb ik zelf bedacht. Mijn vader heeft me nooit de verhalen verteld die in dit boek staan. Ik heb ooit het plan gehad voor een roman over een heilbot die op de maan leefde. Met die titel ook. In 2009. De roman heb ik nooit geschreven, de anekdote bleef in mijn brein dwalen. En die past bij mijn vader. Een heilbot die eenzaam zoekt naar zingeving, naar iets dat  het bestaan van de heilbot nut zou geven. Mijn vader wilde dat zijn leven bedoeling had, een zin, iets. Waar is dit leven voor als er geen bedoeling is?, vroeg hij zich af. De leegheid van het leven van de heilbot, de eenzaamheid, de druk van het water op hem als hij op de bodem ligt. Plat. Geplet.”

Structuur
,,Zelfmoord, je weet het nooit. We hebben allemaal onze eigen, voor niemand toegankelijke geest. Het is een heerlijke vrijheid om in een roman te proberen toch tot die geest door te dringen en de mogelijkheden te onderzoeken. De geest eerst creëren en laten leven. Zo dichtbij kom je alleen via de literatuur. Het is de luxe van het schrijven. En opschrijven moet, anders werkt het niet. Je kunt het niet alleen bedenken. Om een grotere structuur te onthouden moet je je gedachten opschrijven. Met alleen denken, kom je niet verder. Het kan alleen in de vorm van literatuur. Ik schrijf niet met een plan of een samenvatting. Zo verras ik me elke dag. Omdat de verrassende ideeën op deze manier over elkaar heen buitelen. Ze krijgen momentum en nemen me naar plekken die ik niet had kunnen bedenken. Het is een manier om je gedachten op te stapelen, zodat ze zich kunnen vermenigvuldigen. Als een essay? Nee, ja, nee. Essays in de zin van proberen, dat wel. Maar ik heb daarnaast ook een narratieve structuur nodig om te kunnen transformeren. Daar zijn personages en gebeurtenissen voor nodig, en hun dynamiek. En dan praat je toch weer over de roman.”

De verhalen
,,Alleen in de Nederlandse editie, voorlopig, staan ook de verhalen. Niet veel uitgevers zijn zo moedig. Ik hoop dat de Engelse editie ook zo wordt. Literatuur kan niet blijven bestaan als uitgevers niet een boek durven te publiceren dat gek is, afwijkend, ongewoon. Verhalen om een roman heen is niet zo gek. Bij Legende van een zelfmoord was dat ook zo. Dat werkt wonderwel. De verhalen en de roman spiegelen elkaar. De verhalen zijn met elkaar in gesprek en horen bij mijn pogingen om dicht bij de drijfveren van mijn vader te komen. Er zijn een paar oude bij en een paar heel recente. Ik ben heel blij dat in het verhaal dat meteen na ‘Heilbot op de maan’ komt, mijn oom Doug voorkomt. Het voelt als een opluchting en een verplichting. We konden het boek niet uit zonder nog weer even bij mijn oom terug te keren.”

Pluto
,,Ik schrijf elke ochtend, waar ik ook ben. Ik heb zopas in Maleisië een boot gekocht. Mijn huis in Nieuw Zeeland heb ik verkocht. Ik had daar een prachtig uitzicht, maar ik ben graag onderweg, ik ga graag naar prachtige uitzichten toe. En ik houd van duiken. Elke ochtend schrijven maakt dat ik inmiddels twee romans klaar heb al en al op tweederde ben van een derde roman. Nee, geen meer over mijn vader. Over mijn echtscheiding en over de reactie van mijn zus en moeder daar op.”
,,De derde is behoorlijk maf. Die speelt op Pluto. Gebaseerd op een stuk van Middleton, een tijdgenoot van Shakespeare. Met rollen voor onder anderen Trump, Melania en Poetin. Om te voorkomen dat ze met Poetin naar bed moet, pleegt Melania zelfmoord, maar de tiran is necrofiel, dus wil hij haar nog altijd. Ik beleef enorm plezier aan het schrijven, ja. Maar of deze roman ooit zal verschijnen?”

(Hulplijn om zelfdoding te voorkomen: neem contact op met 113. Crisislijn 24/7 open, therapie met een psycholoog of doe de zelfhulpcursus. Anoniem en vertrouwelijk)

David Vann: Heilbot op de maan
Vertaling: Arjaan en Thijs van Nimwegen
352 blz., 23,99. De Bezige Bij

Santa Rosa is een van de plaatsen in de roman. Foto Don McCullough

David Vann (foto Oregon State University / Diana Matar)